دیباچه: نمی توانیم این نکته را انکار کنیم که اثر درخشان او یکی از نخستین تلاش ها در حوزه بازاندیشی زیبایی شناسی و تطبیق آن با فرهنگ ایرانی است. بازخوانی انتقادی این نظریات و بحث در مفاهیمی که این فیلمساز نظریه پرداز از خود به جا گذاشته است می تواند راهی پیش روی فلسفه هنر بگشاید و ما را از مصرف کردن نظریات به سوی تولید آنها رهنمون شود.





علیرضا بهنام

فلسفه و به تبع آن فلسفه هنر در کشور ما رشته فقیری به حساب می آید. تعداد کسانی که در این زمینه چیزی نوشته اند که بتوان به آن ارجاع داد از انگشتان یک دست فراتر نمی رود. البته این موضوع ربطی به تعداد زیاد آثار منتشر شده در این حوزه ندارد. در واقع در اینجا سخن از اندیشه ای است که دست اول و قابل ارجاع باشد وگرنه که نگارنده نیز قفسه های مرتبط با این موضوع را در کتاب فروشی ها دیده است و آگاه است که هر ساله بیش از 30 عنوان پایان نامه ارشد و دکتری در این زمینه کتاب می شوند که اکثرشان چیزی بیش از کشکول نظریات دیگران و ارجاعات باربط و بی ربط نیستند.

در این میانه پرداختن به معدود منابع دست اول که حاصل اندیشه شخصی نویسنده و تعمق در مفاهیم فلسفی در جهت به دست آوردن شناخت از جهان و پدیده هاست ضرورتی اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. یکی از معدود منابع نظری در این زمینه کتاب آیینه جادو – جلد نخست از نوشته های منتقد و نظریه پرداز شهید سید مرتضی آوینی است. آیینه جادو از چندین نظر اهمیت دارد. نخست از منظر اندیشگی در این کتاب برای نخستین بار گفت و گویی انتقادی میان اندیشه ایرانی و فلسفه غربی در می گیرد. آوینی تحت تاثیر نظریه پسا استعماری ادوارد سعید به بازاندیشی مبانی غربی فلسفه به منظور تطبیق دادنشان با اندیشه ایرانی اسلامی باور دارد و در این راه از به نقد کشیدن بدیهیات فلسفه غرب نیز تردید نمی کند. نگاه فلسفی آوینی متاثر از اندیشه های سید احمد فردید استاد فقید کرسی فلسفه دانشگاه تهران است که او خود متاثر از سنت پدیدارشناسی هایدگر بود. به این ترتیب آوینی در اندیشیدن به مبانی هنر همه چیز را به لحظه تکوین آن می برد تا راهی برای تکامل دوباره آن این بار با معرفت ایرانی اسلامی پیدا کند.



سویه دیگر این اثر نگاه ریزبینانه آوینی به سینمای ایران و ارائه تفسیری منحصر به فرد از زاویه دید یک انسان دین مدار از این تاریخ است که هنوز این وجه از کتاب با مثال های دقیق و موثرش تکرار نشده است. به این ترتیب ما برای درک سینمای سه دهه اخیر ناگزیر از بازخوانی این اثر و دانستن تاثیری هستیم که انتشار آن بر تصمیم سازی های سینمایی در این دوران گذاشته است.

از نگاه آوینی نظر و عمل نمی تواند از هم جدا باشد. او به تاسی از هایدگر نوعی یگانگی هستی شناسیک میان نیات و نتایج می بیند و از این رو اعتقاد دارد که موفقیت یک اثر را نباید جدای از نیات موثر آن سنجید. نکته ای که یک دهه بعد از آوینی اسلاوی ژیزک با استناد به آن فلسفه احیای سوزه خود را بنا می کند. بر همین مبنا او سینمای هالیوود را به دلیل آنچه «مخاطب قرار دادن ضعف های بشری» و سوء استفاده از آن نام می نهد محکوم می کند . از دید آوینی «اتکا بر ضعف های بشری برای نگاه داشتن تماشاگران روی صندلی های سینما سوء استفاده ای است بسیار رایج و موفق؛ و راستش را بخواهید، در این جهت، تاریخ سینما را باید تاریخ این سوء استفاده دانست.» به این ترتیب او سینمای مسلط بر جهان را متهم می کند که با سوء استفاده از سائقه های خشم، شهوت و توهم تماشاگر را به افراط کشانده و از لحاظ روانی بر او مسلط می شوند. او سینمای روشنفکری را هم به همین دلیل محکوم می کند . از دید او طبیعت بی جان شهید ثالث از این نظر فیلم خوبی نیست که ملال را با اجرای ملال به تصویر می کشد و نهایتا کاری می کند که تماشاچی ملال مرد سوزنبان و همسرش را خود تجربه کند. از دید آوینی این کار نیز رویه دیگر بازی کردن با احساسات انسانی است بی آن که قصدی برای تعالی تماشاگر در میان باشد. اما سوال اساسی این است که اگر قرار باشد تربیت انسان به عنوان یک نیت پشت هر اثر سینمایی مشهود باشد و اگر بنا باشد که سینما بدون تحریک روانی تماشاگر و درگیر کردن احساسات او با او به دیالوگ بپردازد فرق سینما با یک مقاله فلسفی یا اخلاقی چیست؟ چگونه ممکن است تماشاچی را به تماشای چنین فیلمی ترغیب کرد؟ پاسخ آوینی به این سوالات این است که در طول زمان فرهنگ مواجهه با چنین آثاری در جامعه شکل می گیرد و ذائقه تماشاچی متناسب با این نوع سینما پرورش پیدا می کند

چه با آوینی و نظریاتش در باب هنر موافق باشیم و چه مخالف، نمی توانیم این نکته را انکار کنیم که اثر درخشان او یکی از نخستین تلاش ها در حوزه بازاندیشی زیبایی شناسی و تطبیق آن با فرهنگ ایرانی است. بازخوانی انتقادی این نظریات و بحث در مفاهیمی که این فیلمساز نظریه پرداز از خود به جا گذاشته است می تواند راهی پیش روی فلسفه هنر بگشاید و ما را از مصرف کردن نظریات به سوی تولید آنها رهنمون شود.