دیباچه: موسیقی‌درمانی، روشی‌ست برای سامان‌دهی سلامت روح و جسمِ آدمی‌زاد... حربه‌ای‌ست برای نگه‌داری و تقویتِ سلامتِ جسم و روح و عاطفه... تنها راه فرار مردمان جنوب است از دستِ جن‌های بدذات... نیرویی‌ست برای فراخواندن خدایان شفادهنده و رهایی از سیاهی... درمانی که حکیم ابوعلی سینا هم به آن اعتقاد بسیار داشت... پدیده‌ای عجیب‌غریب که هنوز جای‌گاه واقعی‌اش را نیافته و بعدها در موردش، بیش‌تر می‌شنویم...
پیشینه موسیقی درمانی
استفاده از موسیقی برای درمان بیماری‌های لاعلاج، در یونانِ باستان رواج داشته و به زمانِ اندیش‌مندانی بزرگ، مثل ارسطو و افلاطون باز می‌گردد، اما بیش از دو هزار و سیصد سال بعد، و در قرن بیستم میلادی، برای درمان زخمی‌شده‌های جنگ‌های جهانی اول و دوم، انجمن‌هایی راه‌اندازی میشود که با استفاده از موسیقی و روش‌های تعریف‌شده، شروع به کار کردند که در ابتدا با مشکل‌هایی هم، مواجه شدند، ولی این مسیرِ درمانی، تکامل یافت و بالاخره: در دهه‌ی پنجاه میلادی، اولین برنامه‌ی آموزشی موسیقی‌درمانی در دانشگاه میشیگانِ آمریکا، تشکیل شد...
پیشینه موسیقی درمانی در ایران
موسیقی‌درمانی در ایران هم، رگ و ریشه‌ای به درازای تاریخ دارد _ موسیقی‌درمانی در ایران باستان و با ظهور دین زرتشت، آغاز شد _ و تاریخ‌شناس‌ها بر اساس کتیبه‌ها و با استناد به آنها، این روش درمانی را به ایرانِ باستان و چیزی حدود 1500 سال پیش، نسبت می‌دهند. دانش‌جوهای رشته‌ی پزشکیِ دانشگاه جُندی شاپورِ شهرِ اهواز در دوران سلطنت ساسانیان، تحت تعلیمِ موسیقی‌درمانی، قرار می‌گرفتند! نکته‌ی جالب دیگر این‌که: در آن دوران، پرستارهایی برای بیمارستان‌ها، پرورش می‌یافتند که در نواختن چندین ساز، تَبحر داشتند و بر اساس موسیقیِ تجویزیِ پزشکِ معالج، برای بیمارها، ساز می‌زدند!
آمیزش تَخیل و واقعیت
اعتقاد به جنگِ یزدان و اهریمن و اعتقاد به تأثیر ارواح پلید در ایجاد بیماری‌ها تا زمان ساسانیان نیز رواج داشت و یکی از مؤثرترین وسایل درمان، استفاده از سرودهایی بود که ریشه در ماوراءالطبیعه داشتند. موبدان (بزرگ‌ترین پیشوای روحانیِ معتقد به دین زرتشت)، حفاظت از سلامتی مردم در برابر دیوها و اهریمنان و چشم «بد» را به عهده داشتند و به کمک دعاها و سرودهای آهنگینِ گوناگون، بیماران را شفا می‌دادند. هنگامی که فردی، بیمار می‌شد، آدمی را سراغ موبد می‌فرستادند و او خطاب به خدایان شفادهنده، دعا یا شعری می‌خواند و سر تا پای بیمار را با پارچه سفیدی می‌پوشاند و نام دیوی را که تولید بیماری کرده بود، صدا می‌زد و او را از تن بیمار، بیرون می‌کرد.
موردی از مردمان جنوب (زار)
وقتی از هر جنوبی بومی که با فرهنگ مخلوط و درهم ساحلنشینان آشنا باشد درباره «زار»، «نوبان» و «مشایخ» بپرسی، در جواب _اگر به تو اعتماد داشته باشد_ خواهد گفت که : زار، نوبان و مشایخ همه باد است.
...و این بادها قدرتهایی هستند که دنیای درون خاک و برون خاک همه در اختیار آنها است. و آدمها همه اسیر و شکار اینها هستند. اسیر و شکار بادهایی که خوب هستند، اسیر و شکار بادهایی که بد هستند. و اگر کسی گرفتار یکی از این بادها شود و بتواند جان سالم به در ببرد، آن شخص در جرگه «اهل هوا» در می‌آ‌‌‌ید. تعریفی که بابا سالم، بابای زار جزیره قشم، از بادها می‌کرد چنین بود: «اینها همه باد است. خیال است، هوا است. هر کس در ساحل زندگی کند دچارشان میشود. سواحل و جزیرهها مسکن این بادها است. بیشترشان از آفریقا و هند و عده دیگر از عربستان و جزایر میآیند. هر کس دچار یکی از این بادها شود، مدت‌ها باید پیش دکترها معالجه کند و وقتی از مداوای آنها نتیجه نشد، پیش مُلا و دعانویس برود، هیکل دعا بگیرد و وقتی از دعا و هیکل هم فایده ندید، معلوم میشود که یک باد او را مرکب خود ساخته. این باد ممکن است زار باشد یا نوبان و یا یکی از هزاران باد دیگر.»
برگرفته از کتاب «اهل هوا»ی غلام‌حسین ساعدی
روش‌های موسیقی‌درمانی
برای موسیقی‌درمانی دو روش اساسی وجود دارد: روش فعال و روش غیر فعال. روش غیر فعال: شامل شنیدن موسیقی‌ست که بیمار با گوش دادن و شنیدنِ موسیقیای که در حال نواخته شدن است، مورد درمان قرار می‌گیرد. این روش دارای بیش‌ترین تأثیر عمل‌کرد در جهت برانگیختن و تأثیر واکنش‌های عاطفی و ذهنی‌ست. نواختن، خواندن و حرکت‌های موزون، اساسِ روشِ موسیقی‌درمانیِ فعال است. روش فعال، باعث میشود: واکنش‌های مختلف عاطفی، ذهنی، جسمی و حرکتی، تحریک و برانگیخته شوند.
کاربرد موسیقی در توان‌بخشی
پردازشِ موسیقی، درون مغز و در جاهایی متفاوت از مناطق درگیرِ ادراکِ سایر اصوات از جمله گفتار، صورت می‌پذیرد. امروزه از موسیقی‌درمانی در توان‌بخشی ذهنی و جسمی و هم‌چنین کمک به رشدِ دقتِ شنیداری و بهبود توجه و تمرکز و در نهایت، رشدِ مهارت‌های گفتاری، استفاده میشود. این امر در مورد کودکان مبتلا به اوتیسم و اختلال یادگیری، صدق می‌کند.
پزشک‌های افراطی و موسیقی خاطره‌انگیز
بعضی از پزشک‌ها و کارشناس‌های این حوزه، پا فراتر گذاشته‌اند و تاثیر موسیقی را بیش از اینها می‌دانند. آنها معتقدند: این روش، زیباییِ پوست و مو را تضمین می‌کند و حتا، کاهشِ وزنِ بدونِ رژیمِ غذایی هم از راه موسیقی‌درمانی، قابل دستیابی است!
البته بیش‌تر پزشک‌های فعال در این حوزه، معتقدند: موسیقی به طور مستقیم بر بیماری‌های صعب‌العلاجی مثل سرطان و یا ایدز، تاثیر نمی‌گذارد و به طور غیر مستقیم، موجب بهبود وضعیت بیمار میشود. موسیقی‌درمانی در روند بیماری‌هایی چون افسردگی‌های خفیف، اضطراب، ایجاد احساسِ آرامشِ پیش از عملِ جراحی و یا زایمان و... مستقیمن تاثیرگذار است. در این موارد، پزشک از موسیقیای که برای بیمار، تداعی‌گر خاطره‌ای خوب و یا تجربه‌ای موفق بوده، استفاده می‌کند.
سر از بیراهه در نیاوریم!
یکی از مقام‌هایِ انجمنِ موسیقی‌درمانیِ ایران، معتقد است:«فعالیت‌هایی در باب موسیقی، می‌تواند به اَشکال مختلف برای همه‌ی مردم _ آدم‌هایی در هر سن و با هر اختلال و بیماری _، برنامه‌ریزی شود: بیمارهای جسمی با مشکل‌های قلبی، بیماری‌های مزمن، بیمارهای در شُرف جراحی برای کاهش دردهای عضلانی و مفصلی‌شان و...»
نکته‌ی قابل تامل اینجاست: او این توجه و گرایشِ ناگهانی و سریع به موسیقی‌درمانی را مایه‌ی نگرانی می‌داند و می‌گوید: «اگر به این رشته، توجه علمی و دقیق نشود و پزشک‌ها فقط از روی حدس و گمانه‌زنی این کار را انجام دهند، ممکن است آن را به بیراهه ببرند. هیچ‌نوع بیماری‌ای وجود ندارد که نتوان در آن از موسیقی‌درمانی _ این روش برای بهبود وضعیت بیمار و بالا بردن توان و تحمل‌اش است _، استفاده کرد.
«علم موسیقی جزوی است از بدن انسان که می‌گردد از دل و سینه تا ناف گاه بالا می‌رود و گاه پایین دل آید و از اول هر ماه تا سلخ، هر روزی در عضوی باشد از اعضاء رئیسه و همواره سیار با ستاره ارقنوع. و این ستاره ارقنوع سیاره‌ای است رد وجودی آدمی به منزله آب و خون که هر روز در عضوی باشد پس در هر عضوی که باشد نبض را از او خبری است و نباض و حکیم را واجب است که علم ادوار را نیکو فراگیر تا بود که در تشخیص نبض کمتر خطا کند...
...چنانچه هر نغمه که باشد به نسبت کواکب سبعه تعلق به امراض مذکور دارد در روزگار قدیم حکما علاج بیمار به آلات طرب می‌کرده‌اند مناسب اوقات لیلی و نهاری در خانه خلوت مزین و روشن در نظر مریض ساز را به نوازش در می‌آورده‌اند تا این که به مرور آن مرض به اسهل وجوه بی مداوا او اشربه و از آن شخص زایل می‌شده‌است و در نسبت کواکب سبعه مذکور خواهد شد که هر ستاره به کدام مقام نسبت دارد و چون مغنی آواز بر کشد صدا از عروق قلبی و شرایین و مسا مات بدن استخراج شود و چون به حلقوم رسد از آنجا مابین کی لوس و کی موس رسیده نزاکت و لطافت به هم رسیده بیرون آید و موجب حال شود... »
تکه‌ای از سخنان ابن سینا در دانشنامه‌ی علایی
پانوشت:
درست است که کشور ایران، زمانی در موسیقی‌درمانی، پیش‌رو بوده و برای خودش برو و بیایی داشته، اما گذشته‌ها گذشت و حال باید گفت: در ایران هنوز مطالعات علمیِ دقیق و گسترده‌ای در این زمینه صورت نگرفته و تمام تحقیق‌ها، محدود میشود به: کودک‌های استثنائی، عقب‌مانده‌های ذهنی و بیمارهای روانی... البته این استقبال را شاید بتوان آغازی برای تحقیق‌های علمی و نظام‌یافته‌‌ای در آینده دانست.
دکتر داریوش صفوت (موسیقیدان برجسته‌ی ایرانی) در گفت‌وگویی که با روزنامه‌ی همشهری داشته، این‌چنین نقلِ خاطره می‌کند: «مرحوم عبدالحسین شهبازی، بیست دقیقه کنار بستر بیماری که پزشکان از او قطع امید کرده بودند، سه‌تار نواخت و پس از ۲۰ دقیقه حال بیمار بهبود یافت و خطر رفع شد.»
دکتر علی زاده‌محمدی، (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی) درباره‌ی تاثیر موسیقی ایرانی می‌گوید: «از آن‌جایی که موسیقی ایرانی با گوش و خُلق و خوی مردم ایران سازگاری دارد، بیش از هر نوع موسیقی بر آنها تاثیر می‌گذارد، اما به دلیل این‌که تاثیرات موسیقی ایرانی عمیق و عاطفی است، باید دقت شود که بیش از حد هیجان‌های بیمار را برانگیخته نکند. موسیقی اصیل ایرانی به گونه‌ای است، که اگر فرد در حالت امیدواری آن را بشنود، امیدوارتر و اگر در حالت غم به آن گوش کند، غمگین‌تر میشود.»
آرش وطن‌خواه (مدیر فروش فروشگاه بتهوون) می‌گوید: «مدتی‌ست که مردم برای خرید آلبوم‌های موسیقی‌درمانی، مراجعه می‌کنند. نکته‌ی جالب، اینجاست که بیش‌تر مراجعه‌کننده‌ها از مخاطب‌های همیشگی ما و از طرفدارهای جدیِ موسیقی نیستند!
سی‌دی‌ها و کتاب‌های زیادی در این زمینه، منتشر و با استقبال خوبی مواجه شد. آلبوم‌های موسیقی برای افزایشِ اعتماد به نفس، آرامش درونی برای امتحان، ترک وابستگی به مواد مخدر، غلبه بر استرس، زندگی موفق، توان‌بخشی معلول‌های ذهنی و جسمی، درمان افسرده‌گی و... جالب است که خودِ مردم می‌گویند: «این موسیقی‌ها تاثیر زیادی داشته و مشکل‌شان را تا حد زیادی، برطرف کرده است.» پزشکان زیادی در رادیو و تلویزیون، برنامه‌هایی در این زمینه داشته‌اند که در استقبال مردم از موسیقی‌درمانی بی‌تاثیر نبوده است. متخصص‌ها توصیه می‌کنند که والدین، روزانه یک ساعت برای فرزندانِ کوچکِ خود، موسیقی پخش کنند. این عمل موجب بهتر شدن وضعیت تغذیه، خواب و افزایش وزن آنها میشود. آلبوم‌های موسیقی‌درمانی در چند سال اخیر، تنوع زیادی پیدا کرده است. موسیقی‌هایی که از دوره‌ی جنینی تا دوره پیری، هم‌راه‌تان هستند.»
