مروری بر کارنامه 80 سال تحصیل، تدریس، تصنیف و آهنگسازی مصطفی کمال پورتراب برای فرزندان تشنه موسیقی ایران‌زمین.
به گزارش خبرنگار موسیقی
دیباچه، مصطفی کمال پورتراب که امروز خبر پر کشیدنش در رسانه‌ها منتشر شد، سال ۱۳۰۳ هجری شمسی در تهران به دنیا آمد. پدرش از افسران نظامی شوروی بود که بعد از انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ به ایران آمد و ازدواج کرد. فرزند اول خانواده بود و در پنج‌سالگی، پدرش یک فلوت برایش خرید و مصطفی با آن برای بچه‌های محله آهنگ‌هایی را که شنیده بود می‌نواخت. پس از آموختن مقدمات موسیقی سال ۱۳۱۸ وارد دوره شش ساله متوسطه هنرستان عالی موسیقی شد و تا سال ۱۳۲۴ که مدرک دیپلم را دریافت کرد، سازهای متنوعی نظیر فاگوت از یاروسلاو بیزا، ویولن از حشمت سنجری و عطاالله خادم میثاق و تار را از موسی خان معروفی فرا گرفت. وی همچنین تئوری موسیقی ایرانی را نزد روح‌الله خالقی آموخت و در فراگیری آواز گروهی از آموزش‌های روبیک گریگوریان و در سرایش از آموزش‌های فریدون فرزانه و پاتما گریان استفاده کرد. پس از آن، به دلیل اینکه امکان تحصیل در دوره عالی آهنگسازی در هنرستان وجود نداشت، به طور خصوصی نزد پرویز محمود به فراگیری آهنگسازی پرداخت. او بعدا همین رشته را در هنرستان نیز ادامه داد و در سال ۱۳۳۹ فارغ‌التحصیل شد. او بعدها در سال ۱۳۴۶ دوره‌ای تکمیلی نیز در فرانسه گذراند.
تدریس از 1324
پورتراب از ۱۳۲۴ تدریس موسیقی را آغاز کرد. وی در سال ۱۳۴۰ سرپرستی یکی از ارکسترهای وزارت فرهنگ و هنر ایران را به عهده گرفت. همچنین در فاصله ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ مدیر هنرستان موسیقی ایران شد.
بعد از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران، پورتراب به تدرسی هارمونی و کنترپوان به صورت خصوصی ادامه داد و پس از گذشت چند سال، به عنوان استاد دانشکده موسیقی دانشگاه هنر و دانشگاه آزاد نیز به صورت رسمی در این زمینه تدریس کرد.
خستگی نمی‌شناخت
وقتی صحبت از سن و سال به میان می‌آید، خیلی از كسانی كه سن آنها به مرز ۶۰ سالگی رسیده باشد، خود را بازنشسته و سالخورده اعلام، و این گونه بیان می‌كنند كه دیگر وقت استراحت ماست؛ از ما گذشته، از دست ما دیگر كاری برای كسی برنمی‌آید و... اما مصطفی کمال پورتراب تا آخرین سال‌های عمر پربارشان به کار تدریس و تالیف و تصنیف مشغول بودند.
فراگیری هنر از 15 سالگی
استاد پورتراب فراگیری این هنر را به طور جدی از سن ۱۵ سالگی در سال ۱۳۱۸ در هنرستان عالی شروع كرد و در سال ۱۳۲۴ به پایان رساند. در این دوره ریاست هنرستان به عهده غلامحسین مین‌باشیان و مصادف با آمدن دوازده نفر از بهترین استادان این هنر از چك و اسلواكی سابق و بلژیك به هنرستان بود.
تحصیل در درخشان‌ترین دوره هنرستان عالی
می‌توان گفت آن دوره، درخشان‌ترین دوره هنرستان عالی بود. او علاوه بر فراگیری موسیقی كلاسیك در همین دوران با موسیقی ایران نیز آشنا شد و آن را فرا گرفت و البته از نواهای روز اجتماع خود هم چندان بی اطلاع نبود و فعالیتهایی در این زمینه نیز داشت. اولین تصویر چاپ شده از استاد «كمال پورتراب» مربوط به پشت جلد اول «مجموعه ترانه‌ها و تصنیف‌های پرویز خطیبی» در سال ۱۳۲۶ است. او با وجود سن كم در این دوره و مشغولیتهای فراگیری و آموزش، مسؤولیت خانه، تربیت خواهر و برادر كوچكش را نیز برعهده داشت، كه در این امر هم موفق بود و توانست از آنها هنرمندان قابلی تربیت نماید كه هم اكنون در خارج از كشور مشغول تدریس و فعالیت می باشند.
شاگرد ملیک‌اصلانیان و هایموتویبر
در سال ۱۳۳۰ كه دوره عالی آهنگسازی در هنرستان عالی افتتاح شد، پورتراب نزد استادان برجسته‌ای همچون گیتی امیرخسروی، ایمانوئل ملیك اصلانیان و فریدون فرزانه، پیانو، سلفژ و هارمونی، فرم و دشیفراژ را فرا گرفت. از دیگر استادان وی می توان به حسین ناصحی، دكتر فؤاد روحانی، دكتر مهدی بركشلی و پروفسور هایموتویبر اتریشی اشاره كرد. او از معدود هنرمندان ایرانی بود كه توانست از كلاسهای استاد نادیا بولانژه بهره مند شود.
موزیکولوژی در فرانسه
پورتراب در سال ۱۳۴۲ خورشیدی توانست بورس تحصیلی فرانسه را اخذ نموده و برای ادامه تحصیل در رشته موزیكولوژی به پاریس برود. او در طی این چند سال فعالیت هنری اش سمتها و مسؤولیتهای فراوانی داشته. در اواخر دهه ۱۳۳۰ مشغول به تدریس در هنرستان موسیقی شد و در سال ۱۳۴۰ به سمت سرپرستی دو اركستر اداره كل هنرهای زیبا درآمد. وی حدود ۲ سال جانشین و دستیار پروفسور «داوید» بود. در سال ۱۳۵۶ هیأت بررسی و ارزشیابی هنری مدرسین هنرستان عالی به وی سمت استادی اعطا نمود.
سمت‌های متعدد
او از همان سال‌ها در هنرستان‌های عالی و ملی، دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، دانشگاه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های علمی كاربردی، شاگردان زیادی را پرورش داده است. همچنین عضویت شوراهای متعدد تخصصی موسیقی در وزارت فرهنگ و هنر سابق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فرهنگستان زبان، انستیتو تحقیقات موسیقی شناسی ایران، انجمن ژونس موزیكال و چندین انجمن و مؤسسه بین المللی دیگر و همچنین ریاست هنرستان‌های موسیقی را عهده دار بوده است.
سوئیت هفت پیکر؛ رباعیات خیام
از وی چندین اثر تصنیف شده با عنوانهای «آواز بی گفتار» سرودهای وحدت و انقلاب، قطعات سوئیت هفت پیكر نظامی برای اركستر سمفونیك، چند قطعه ایرانی برای اركستر زهی، چند قطعه برای گروه كر آكاپلا، برگرفته از چند رباعی خیام و چندین اثر دیگر كه منتشر نشدن آنها نسل امروز را از شنیدن آنها محروم داشته است.
تالیف‌های متعدد
دانش و قلم وی كمك بزرگی به هنر و علم در این زمینه هنری بوده است و فعالیت او در این 80 سال، باعث خلق آثار مكتوبی از قبیل: مقاله «ربع پرده در موسیقی ایران»، «نگره كامل موسیقی» با همكاری پروفسور هانری شلان در پاریس، «سلفژ پوتسولی»، «تئوری موسیقی» و ترجمه «هارمونی كلاسیك»، «كنترپوان به زبان ساده»، «چگونه یك پارتیتور موسیقی را بخوانیم»، «درك و دریافت و تجزیه و تحلیل موسیقی برای نوجوانان»، تألیف مقدمه‌ای بر كتاب چند جلدی «زندگی بتهوون» ترجمه استاد مجلسی، صدها مقاله و رساله دیگر و آثاری كه در دست چاپ و نشر هستند.
استاد «مصطفی كمال پورتراب» تا آخرین سال‌های عمر پربارش با عشق به فرهنگ‌سازی به تعلیم در دانشگاه‌های هنری ایران‌زمین در تهران مشغول بود و نسبت به پرورش هنرجویان و علاقمندان به این رشته اهتمام داشت.
