شاید تصور کنید که سینمای هند به‌طور ناگهانی در ایران محبوب شد، اما در واقع این سینما سال‌ها پیش‌تر از «شعله» وارد ایران شده بود و به تدریج در دل ایرانیان جای خود را باز کرد. در ابتدا، بیشتر فیلم‌های عربی در سینماهای ایران نمایش داده می‌شدند. اما با قطع روابط فرهنگی ایران و کشورهای عربی، سینمای هند به تدریج در کانون توجهات قرار گرفت. بسیاری از فیلم‌های هندی که وارد ایران شدند، داستان‌هایی عاشقانه و پر از احساسات انسانی داشتند که هم‌زمان با ریشه‌های فرهنگی مردم ایران ارتباط برقرار می‌کرد.

در زمان صفویه، ارتباطات فرهنگی ایران و هند در عرصه‌های مختلف هنر، از جمله گچ‌کاری، کاشی‌کاری و هنرهای صوفیانه شکل گرفت. این ارتباطات تاریخی باعث شد تا سینمای هند با ریشه‌های فرهنگی ایران هم‌خوانی داشته باشد و مردم ایران به‌راحتی با فیلم‌های هندی ارتباط برقرار کنند. همین ویژگی‌ها موجب شد تا سینمای هند در ایران با استقبال بسیاری روبه‌رو شود. برای بررسی کلی سینمای هند به اطلاعات موثق‌تری نیاز بود، به همین دلیل با «التفات شکری‌آذر»، نویسنده  پژوهشگر سینمای هند به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

«شعله» نقطه عطف سینمای هند در ایران

اما در میان فیلم‌های هندی، «شعله» بی‌شک نقطه عطفی در معرفی سینمای هند به ایرانیان بود. این فیلم در سال‌های پس از انقلاب به سینماهای ایران وارد شد و استقبال از آن حیرت‌انگیز بود. این اثر ترکیبی از عشق، دوستی و مفاهیم انسانی را به زیبایی در خود گنجانده بود و همین موضوع باعث شد تا مردم ایران آن را به شدت دوست داشته باشند. علاوه بر آن، قدرت نمایشی و جذابیت داستان‌های سینمای هند، به‌ویژه در بخش‌های عاشقانه، توانست باعث جذب مخاطبان زیادی شود.

شاید برای بسیاری از ایرانیان، «شعله» با شخصیت‌های جذاب خود و داستان‌های پر از احساس، نوعی فرار از واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی ایران بود. فیلم‌های هندی به نوعی برای ایرانی‌ها فرصتی بودند تا در دنیای اسطوره‌ای و خیالی هند سفر کنند و خود را در آن فضا و داستان‌ها پیدا کنند.

سینمای هند و تاثیر آن بر ایران از چه زمانی آغاز شد؟

داستان سینمای هندی در ایران به زمان‌های دور برمی‌گردد. قبل از ورود فیلم‌های هندی به ایران، فیلم‌های عربی بیشتر در ایران نمایش داده می‌شدند. در آن زمان، حتی زیرنویس‌های فیلم‌ها به ندرت وجود داشت و اگر هم بود، یک نفر بلندگو در سالن می‌گذاشت و به‌طور همزمان فیلم را برای مخاطبان توضیح می‌داد.

آیا می‌توان گفت که فیلم شعله نقطه عطفی در ورود سینمای هند به ایران بود؟

نه، اینطور نیست. سینمای هند، خیلی پیش از شعله به ایران وارد شد. این اتفاق به زمان‌های دورتر باز می‌گردد. یکی از نقاط عطف، زمانی بود که جمال عبدالناصر ارتباطش با شاه ایران قطع شد و روابط فرهنگی بین ایران و کشورهای عربی تحت تاثیر قرار گرفت. در این دوره، فیلم‌های هندی وارد ایران و با استقبال خوبی روبه‌رو شدند. این فیلم‌ها به‌ویژه داستان‌های عاشقانه‌ای که داشتند مخاطب ایرانی را جذب می‌کردند.

سینمای هند در ایران محبوبیت زیادی پیدا کرد چون ریشه‌های فرهنگی مشترک زیادی داریم. در دوره صفویه و شاه عباس، بسیاری از هنرمندان ایرانی به هند سفر کردند و هنرهای ایرانی مانند گچ‌کاری، کاشی‌کاری و حتی هنرهای صوفیانه را به هند بردند. این ارتباطات فرهنگی باعث شد که در طول تاریخ، ایران و هند از لحاظ هنری و فرهنگی تاثیرات متقابل زیادی داشته باشند. از طرفی، در هند داستان‌هایی مانند داستان‌های ایرانی را به تصویر کشیدند و این به سینمای هند رنگ و بوی خاصی داد.

سینمای هند: مفاهیم انسانی و تخیل

اما آنچه سینمای هند را از سایر سینماها متمایز می‌کند، نه تنها عشق و روابط انسانی است، بلکه نوع خاصی از تخیل است که در این سینما وجود دارد. این تخیل در بسیاری از موارد، بیشتر از آن که به‌عنوان یک ویژگی اغراق‌آمیز در نظر گرفته شود، در واقع جزئی از باورهای فرهنگی و اساطیری مردم هند است. در فیلم‌های هندی، معمولاً داستان‌ها بر اساس اساطیر و افسانه‌های قدیمی هند ساخته می‌شوند و همین موضوع باعث می‌شود که مردم این داستان‌ها را نه به‌عنوان تخیل بلکه به‌عنوان باورهای عمیق فرهنگی خود درک کنند.

به‌ویژه رقص در سینمای هند جایگاهی خاص دارد و برای هندی‌ها به نوعی یک عبادت به حساب می‌آید. در بسیاری از فیلم‌های هندی، رقص نه تنها برای تفریح بلکه به‌عنوان ابزاری برای بیان احساسات و مفاهیم عمیق انسانی استفاده می‌شود. این ویژگی‌ها، همراه با موسیقی پر انرژی و پر احساس که در فیلم‌های هندی نقش زیادی دارد، باعث شده تا سینمای هند در دل مردم ایران جایگاهی ویژه پیدا کند.

تاریخ سینمای هند از کجا آغاز شد؟

سینمای هند قدمت زیادی دارد. اگر به تاریخ سینمای هند نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که سینما در هند از دهه‌های اولیه ۱۹۰۰ میلادی آغاز شد. فیلم‌های اولیه هندی به شدت تحت تاثیر فرهنگ و هنر ایرانی بودند. مثلاً در یکی از کتاب‌ها به این نکته اشاره شده که بسیاری از اولین فیلم‌ها در هند بر اساس داستان‌های ایرانی ساخته شدند.

چرا سینمای هند تا این اندازه روی موضوع عشق تأکید دارد؟

یکی از ویژگی‌های سینمای قدیم هند این است که اساس آن بر عشق و روابط عاطفی بنا شده است. این عشق‌ها به‌گونه‌ای عمیق و پیچیده در فیلم‌ها نمایش داده می‌شوند که مردم بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. این ویژگی در سینمای هند همیشه وجود داشته است و به دلیل ریشه‌های مشترک فرهنگی، باعث می‌شود که سینمای هند برای مخاطبان ایرانی جذاب باشد.

به نوعی می‌توان گفت که سینمای هند همیشه به دنبال ارائه مفاهیم عشق و محبت بوده است. ما در فرهنگ خودمان هم همواره به مفاهیم مشابهی مانند محبت و عشق پرداخته‌ایم و این موضوع باعث نزدیکی فرهنگی میان ایران و هند شده است. بنابراین این اشتراک فرهنگی یکی از دلایل محبوبیت سینمای هند در ایران است.

آیا فیلم «شعله» نقطه عطفی برای حضور سینمای هند در ایران بود؟

بله، قطعاً «شعله» یکی از مهم‌ترین فیلم‌هایی بود که سینمای هند را به ایران معرفی کرد. این فیلم به قدری محبوب شد که بسیاری از مردم ایران آن را دیدند. به یاد دارم که این فیلم پس از انقلاب وارد ایران شد و تا سال ۵۸ نیز در سینماها نمایش داده می‌شد. استقبال از این فیلم در آن زمان بسیار زیاد بود. 

فیلم «شعله» در هند چه بازخوردی داشت و چرا این فیلم تا این حد معروف شد؟

«شعله» در هند هم با استقبال زیادی مواجه شد. داستان این فیلم ترکیبی از عشق، دوستی، و همچنین مفاهیم انسانی بود که به نوعی با روحیه مردم هند هماهنگ بود. کارگردان این فیلم، که بسیار هم حرفه‌ای بود، بعد از این فیلم همچنان به کار خود ادامه داد. البته نکته جالب این است که بسیاری از مردم هند به فیلم‌های هندی به‌عنوان یک فرهنگ خاص نگاه می‌کنند. این فیلم‌ها باید ویژگی‌های خاصی داشته باشند که نشان‌دهنده هویت فرهنگی هند باشد. 

سینمای هند چه ویژگی خاصی دارد که آن را از سینمای دیگر کشورها متمایز می‌کند؟

سینمای هند به دلیل توجه خاصی که به مفاهیم انسانی، دوستی و عشق دارد، از دیگر سینماها متمایز می‌شود. این سینما به‌طور کلی بیشتر از سایر سینماها بر روی احساسات و روابط انسانی تمرکز دارد و به همین دلیل برای مردم ایران و بسیاری از کشورهای دیگر جذاب است. این ویژگی‌ها به نوعی در DNA سینمای هند جا افتاده‌اند و باعث شده که سینمای هند به یک سبک خاص تبدیل شود.

تأثیر سینمای هند در عصر حاضر

پس از «شعله»، سینمای هند وارد دوران جدیدی شد که بیشتر به مسائل اجتماعی و سیاسی پرداخته می‌شد. این تغییرات نه تنها باعث جذاب‌تر شدن فیلم‌ها برای مخاطبان جهانی شد، بلکه صنعت سینما در هند را به بزرگ‌ترین صنعت فیلم‌سازی جهان تبدیل کرد. حتی امروز، فیلم‌های هندی در سراسر جهان طرفداران زیادی دارند و هالیوود نیز تحت تأثیر آن‌ها قرار گرفته است.

سینمای هند به‌ویژه در دهه‌های گذشته، برای مردم هند به یک تجربه فرهنگی تبدیل شده بود. فیلم‌ها و شخصیت‌ها نه تنها برای مردم سرگرمی بودند بلکه به‌عنوان ابزاری برای بهبود وضعیت روحی و روانی مردم عمل می‌کردند. حتی وقتی افراد با حقوق ناچیز خود تلاش می‌کردند تا یک بلیط سینما تهیه کنند، این نشان‌دهنده اهمیت سینما در زندگی آن‌ها بود. در دنیای سینمای هند، موسیقی و رقص جزو جدایی‌ناپذیر داستان‌ها بوده و مردم همواره خود را در این فیلم‌ها پیدا می‌کردند.

در آن کشور، رقص چه جایگاهی دارد و چرا این مسئله برای هندی‌ها مهم است؟

رقص در سینمای هند یکی از ویژگی‌های اصلی است و به نوعی عبادت محسوب می‌شود. در واقع، رقص در هند یک بخش جدایی‌ناپذیر از فرهنگ این کشور است و برای آن‌ها اهمیت زیادی دارد. در بسیاری از فرهنگ‌های هندی، رقص‌های کلاسیک از دوران کودکی شروع می‌شود و به مدت ۱۲ سال به‌طور منظم آموزش داده می‌شود. همچنین، در سینمای هند، زمانی که زبان قادر به بیان یک احساس خاص نمی‌شود، رقص به‌عنوان ابزاری برای انتقال احساسات و مفاهیم استفاده می‌شود. رقص در هند نه تنها برای تفریح، بلکه برای بیان اساطیر و داستان‌های تاریخی هم کاربرد دارد.

مردم ایران به دلیل ارتباط فرهنگی دیرینه‌ای که با اساطیر هندی دارند، به‌طور ناخودآگاه با فیلم‌های هندی ارتباط برقرار می‌کنند. بسیاری از داستان‌های فیلم‌های هندی بر اساس اساطیر قدیمی هند ساخته می‌شوند که از نظر مفهومی با اساطیر ایرانی مشابهت دارند.

این نکته را هم در نظر بگیریم که در هند، سینما تنها یک سرگرمی نیست، بلکه به نوعی به‌عنوان عبادت و تجربه معنوی دیده می‌شود. مردم هند به‌ویژه در دهه‌های گذشته، زندگی سخت و فقر زیادی داشتند. برای بسیاری از مردم، سینما به نوعی فرصتی برای فرار از واقعیت و تجربه دنیای متفاوتی بود که در آن می‌توانستند قهرمانان قوی و زیبا را ببینند و با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. در هند، سینما نه تنها به‌عنوان یک تفریح، بلکه به‌عنوان یک وسیله برای تغییر روحیه و دیدگاه به زندگی شناخته می‌شود. مردم وقتی به سینما می‌روند، به‌طور جدی به فیلم‌ها و پیام‌های آن‌ها توجه می‌کنند و این تجربه برایشان چیزی فراتر از یک سرگرمی ساده است.

البته بعد از «شعله» و در اواخر دهه ۷۰ و ۸۰ سینمای هند وارد دوره‌ جدیدی شد. که بیشتر بر مسائل اجتماعی و سیاسی تمرکز داشت. البته این تغییرات در داستان‌گویی و ساختار فیلم‌ها بود که باعث شد سینما در هند تبدیل به ابزاری برای بیان مسائل مختلف اجتماعی و فرهنگی شود.

تخیل موجود در آثار هندی مقداری اغراق‌آمیز نیست؟

در واقع، شاید این تصاویر و داستان‌ها برای ما تخیل باشند، اما برای مردم هند باورهای عمیق و اساطیری است. در سینمای هند، این داستان‌ها با زبان خاصی روایت می‌شوند که به نوعی بازتاب باورها و فرهنگ مردم است. این ویژگی باعث شد که سینمای هند نه تنها در سطح محلی بلکه در سطح جهانی هم تاثیرگذار باشد. حتی امروز در هالیوود هم فیلم‌های هندی تاثیرات زیادی دارند و این نشان می‌دهد که قدرت تخیل سینمای هند چگونه می‌تواند مرزهای فرهنگی را بشکند.

اولین فیلمی که در سینمای هند ساخته شد، چه فیلمی بود؟

اولین فیلم سینمای هند، رائو جی (Raja Harishchandra) بود که در سال ۱۹۱۳ ساخته شد.  این فیلم صامت و سیاه‌وسفید بود و داستان آن بر اساس یک اسطوره هندی، یعنی داستان پادشاه هریشچندرا که به دلیل صداقت و انصاف خود با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شود، ساخته شده بود. دایانندان در واقع به عنوان "پدر سینمای هند" شناخته می‌شود و این فیلم آغازگر مسیر طولانی و پررونق سینمای هند بود. این فیلم یکی از ابتدایی‌ترین نمونه‌ها از استفاده از سینما برای روایت داستان‌های اساطیری بود. این شروع سینمای هند بود که بعدها به بزرگ‌ترین صنعت فیلم‌سازی جهان تبدیل شد.

چه ویژگی‌هایی باعث شد که سینمای هند به بالیوود تبدیل شود و با هالیوود رقابت کند؟

بالیوود توانست با هالیوود رقابت کند، چون هند از گذشته دارای یک تاریخ غنی از داستان‌های اساطیری و فرهنگ بسیار پررنگی بوده است. وقتی سینما وارد هند شد، این کشور توانست از تکنولوژی جدید برای بیان داستان‌های خود استفاده کند و باورهای فرهنگی‌اش را در قالب فیلم‌های جذاب به نمایش بگذارد. فیلم‌های هندی به‌طور مداوم بازسازی می‌شوند، زیرا داستان‌هایشان برای مردم قابل شناسایی و جذاب است. این فیلم‌ها اغلب در قالب‌های مختلف ساخته می‌شوند، اما همیشه همان احساسات و ارزش‌های اصلی را منتقل می‌کنند.

چرا سینمای هند در دهه‌های گذشته این‌قدر تاثیرگذار بوده است؟

مردم هند به سینما به عنوان یک تجربه فرهنگی نگاه می‌کردند. حتی وقتی که برخی از افراد با حقوق ناچیز خود تلاش می‌کردند تا فیلمی ببینند، این نشان‌دهنده اهمیت سینما برای آن‌ها بود. در دهه‌های گذشته، سینما در هند بیشتر به هنر توجه داشت تا به سودآوری. این سینما به مردم حال خوبی می‌داد و هر کسی که فیلم را می‌دید، خود را در آن داستان می‌دید. نکته بعد موسیقی است، موسیقی در سینمای هند جزء جدایی‌ناپذیر است. حتی قبل از اینکه فیلم به نمایش درآید، مردم شروع به حفظ کردن موسیقی و ترانه‌های آن می‌کردند. این ارتباط موسیقی با سینما در هند به حدی عمیق است که مردم به راحتی می‌توانند خود را در آن ترانه‌ها و آهنگ‌ها پیدا کنند. برای مثال، تولد شاهرخ خان در هند با حضور صدها هزار نفر برگزار می‌شود، زیرا مردم او را به عنوان سمبلی از عشق و احساسات می‌شناسند. فیلم‌ها و شخصیت‌های سینمایی مانند او به قدری در دل مردم جا می‌گیرند که حتی اسطوره‌ها و داستان‌های قدیمی را دوباره زنده می‌کنند.