| فاطیماه میرزایی دخت |؛ صنایع دستی، از جمله هنرهای اصیل ایرانی است که در سال های اخیر، با مشکلات و چالش های متعددی روبرو بوده است. در حالی که تجارت حوزه های مختلف این رشته های هنری، سهم بسزایی در ایجاد اشتغال، صادرات و جذب گردشگر دارد.
علیرضا خواجه احمد عطاری، رئیس دانشگاه هنر اصفهان، در گفت و گو با دیباچه، در رابطه با قدمت رشته صنایع دستی بیان کرد: واقعاً نمی توان برای صنایع دستی، تاریخی مشخص کرد و دلیلش هم این است که قدمت این صنایع با خود انسان شروع می شود؛ همچنانکه انسان به ابزار، وسایل و امکاناتی برای زندگی نیاز داشته است تا بتواند تمدن خود را بسازد، نقش صنایع دستی در شکل گیری این تمدن اهمیت داشته است. از اینرو، قدمت این هنر به اندازه حضور انسان است و ایران هم به عنوان مهد این هنر، از این قاعده مستثنی نیست. بدنبال آن، بیش از ۳۰۰ شاخه صنایع دستی در کشور داریم که گفته شده ، حدود ۱۸۰ گونه آن مربوط به اصفهان است. با این وجود، وقتی به میدان نقش جهان که مثل نگینی در وسط شهر می درخشد وارد می شوید، بیشتر از ۲۰ مورد از صنایع دستی را نمی توانید بیابید که بدون تکرار تولید شوند. امروزه رکود اغلب این گنجینه ها، دغدغه همه مسئولان، هنرمندان و مردم است که دلایل مختلفی را می توان برای آن برشمرد. از جمله فاصله گرفتن از فضای سنتی و شتاب گرفتن دنیای صنعتی که تأثیر خود را بر آثار صنایع دستی داشته است، مشکل بیمه هنرمندان و ... ولی با این وجود، آثار صنایع دستی همچنان امیدوارانه تولید می شوند چرا که هم مردم به این هنرها اقبال نشان می دهند و هم صنایع دستی هنرمندان، رسالتی را که به عهده گرفته است، متعهدانه دنبال می کند و در این میان، هنرمندان هم می دانند چه گوهری را پاسداری می کنند.
او اظهار کرد: صنایع دستی، طلایه دار فرهنگ ایرانی و اسلامی است. زیرا بالغ بر ۱۴۰۰ سال است که فرهنگ اسلامی را بر تارک وجود خود حمل می کند و شاید بتوان گفت فرهنگ، هنر و معماری از ارزش های دینی و ملی ما پاسداری می کنند. البته این نکته هم وجود دارد که جایگاه صنایع دستی در دنیا و ایران در مقایسه با گذشته، تا حدی تفاوت کرده است؛ به طوری که در گذشته، صنایع دستی به عنوان یک اثر کاربردی در زندگی مردم نقش بسزایی داشته است و در این حوزه، آثاری به وجود می آمدند که در نهایت دقت و ظرافت تولید می شدند و در هر موقعیتی که تولید می شدند، هنرمند سعی می کرد سلیقه و ذوق خود را در آن نشان دهد. اما امروزه تأثیرات سرعت در تولید انبوه را می توان به وضوح، در صنایع دستی مشاهده کرد.
رئیس دانشگاه هنر اصفهان، با اشاره به برخی از صنایع دستی فراموش شده و در حال فراموشی، تصریح کرد: به طور کلی، یک سری از هنرهای صنایع دستی، در حال فراموشی هستند و برخی دیگر، کار نمی شوند و به نوعی، متوقف شده اند. اما در پاسخ به این که چه کاری می توان انجام داد که این هنرها احیا شوند؟ باید گفت صنایع دستی، جزء صنایعی است که همیشه برای نیاز جامعه، تولید و برای رفع این نیازها کار شده است و در این میان، باید توجه کرد که اگر صنایع دستی بازاری شود بدون شک، کیفیت و اصالت خود را ازدست می دهد. زیرا استانداردهای لازم در آن ها رعایت نمی شود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان تأکید کرد: جوانان و هنرمندان، به کمک طرح های خلاقانه خود می توانند نیازهای امروز را برآورده سازند، در این رابطه لازمه تولید، نیازسنجی است. بر این اساس، باید بازارهای هدف را شناسایی کرد و علاوه بر بازاریابی، بازارسازی هم کرد و تا وقتی که نیاز جامعه تشخیص داده نشود امکان تولید هم وجود ندارد. بسیاری از کشورها برای این که بتوانند به صنایع دستی به عنوان ظرفیت نگاه کنند بهای منطبق کردن خود با نیازهای امروز و جدید را داده اند تا بتوانند آثار خوبی خلق کنند که در این میان، صنایع دستی نقش پُررنگی دارد. البته نقش جامعه، دانشگاه ها، دولت، دستگاه های حمایتی مثل میراث فرهنگی، وزارت ارشاد و...بسیار پُررنگ است.
اگر بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که چرا می خواهیم صنایع دستی همچنان در متن زندگی مردم باشد؟ باید بگویم اگر صنایع دستی فقط یک نیاز بود، خیلی زود ازبین می رفت و چیزی از آن ها باقی نمی ماند و دلیل این که صنایع دستی در کشورهای توسعه یافته با وجود حضور صنعت، همچنان محبوبیت دارد، این است که حامل یک فرهنگ است. برای روشن تر شدن این موضوع باید بگوییم، فرق است میان یک میز بدون نقش و نگار و یک میز خاتم یا معرق. هنر، شیء را از شیئیت خود خارج می کند و دیگر فقط مشتی چوب که برای مثلاً نوشتن کاربرد دارد، نیست. هر اثر هنری پرچم دار یک ملت است و با خود روایت آن ملت را حمل می کند. هر گاه بخواهیم روح، فکر، عواطف و سلایق یک جامعه را بفهمیم باید به هنرش رجوع کنیم. در هنر، حتی باورها و دین و مذهب را هم می توان شناخت چرا که نقوش به کار رفته در آثار هنری، مبتنی بر فرهنگ دینی و سنتی شکل می گیرد. در این میان، آثار صنایع دستی ایران حامل بار فرهنگ دینی و اعتقادی هم هستند.
خواجه احمد عطاری گفت: اگرچه تحریم ها روی صنایع دستی تأثیرگذار بوده اند ولی مهم تر از آن، تولیدی است که باید به مصرف برسد و مصرف داخلی که از طریق مردم کشور صورت می گیرد تحت تأثیر جریان کلی تولید در حوزه های صنعتی و زندگی امروزی است. یعنی ما نمی توانیم بگوییم یخچال، لپ تاپ و...نمی خواهیم چون جزء جریان زندگی شده اند، صنایع دستی هم باید جزء جریان زندگی مردم شود. در سال های قبل حتی قوانینی وضع شد که اداره ها موظف بودند برای خرید هدیه ها و یا تجهیز اداری خود، از صنایع دستی استفاده کنند، با وجود این که در برخی اداره ها، نیز این صنایع به صورت محدود دیده می شد. اما هنوز این همت ملی صورت نگرفته است. در حالی که اداره های ما، نه تنها از این طریق می توانند هر چه زیباتر جلوه کنند، بلکه، تولید کنندگان ما می توانند فعال تر عمل کنند و با این کار، چرخ تولید صنایع دستی بچرخد. تأکیدی که مرتباً مقام معظم رهبری در ابتدای سال تکرار می کنند و می تواند در این حوزه مؤثر باشد. در عین حالی که چتر تحریم بر سر همه تولیدات سنگینی می کند، اما برای رفع تحریم ها، راهکارهای متعددی را می توان اشاره کرد. برای مثال؛ مراوداتی که ایران با کشورهای دوست می تواند داشته باشد(برای مثال بازارهای آسیای میانه که از نظر فرهنگی هم به ما نزدیک هستند) و یا رونق گردشگری که از اهم فعالیت ها می تواند باشد و با آمدن گردشگر، بسیاری از فعالیت ها (هتلداری، صنایع پوشاک، غذا و ...) رونق می گیرند. این مهم، محدود به شهرها نیست بلکه شامل روستاهایی که ظرفیت گردشگری دارند هم می شود که این موضوع مستلزم برنامه ریزی صحیح است تا پس از ورود گردشگران، آن ها بتوانند در سطح وسیعی از کشور سفر کنند و در این میان، باید شرایط امنیت آن ها نیز فراهم شود. البته صنایع دستی، دو شریان مهم گردشگری و صادرات را دارد و تا در این دو حوزه اتفاق خوبی نیفتد صنایع دستی نمی تواند جان بگیرد.
او ادامه داد: تبیین درست و هدفمند در صنایع دستی بسیار مهم است. زیرا وقتی از تبیین صحبت می شود، می توان شاخه های مختلفی را برای آن درنظر گرفت که از آن جمله می توان به حوزه آموزش اشاره کرد. در این رابطه لازم است استادان دانشگاه با دقت نظر دانشجویانی بپرورانند که هم توانا و هم متعهد به رعایت دقیق اصول هنری باشند. زیرا هر چه آثار تولید شده دارای ویژگی های سنتی، نوآورانه و خلاقانه مبتنی بر فرهنگ بومی خود باشند آثار ارزنده تری را به وجود می آورند. ضمن این که در حوزه آموزش باید به موارد مختلفی چون؛ طراحی، بازاریابی و مدیریت توجه کرد تا دانشجویان بتوانند علاوه بر توانایی فنی، تا حد لازم هم با این حوزه ها آشنا شده و به عنوان کارشناس های متخصص وارد بازار کار شوند.
این عضو هیئت علمی، با اشاره به مشکلات ناشی از بیمه هنرمندان افزود: دستگاه های ذیربط باید به طور صحیح و اصولی، از هنرمندان حمایت کنند. زیرا آن طور که باید به بیمه هنرمندان توجه نمی شود و همین موضوع، صنعتگران را مأیوس می کند چراکه بسیاری از کارفرمایان فعال در این حوزه، بدلیل بالا بودن مبلغ بیمه حاضر نیستند کارکنان خود را بیمه کنند و این مسئله باعث می شود که بسیاری از هنرمندان به فعالیت کردن در اموری جز صنایع دستی و دیگر هنرها بپردازند. نکته قابل توجهی که در این رابطه باید به آن اشاره کنم ضوابطی است که گریبان هنرمندان را گرفته است. برای مثال؛ بافنده فرش دستباف نه از کار افتادگی دارد و نه بیمه مشخصی می تواند داشته باشد. اما در یک کارخانه ماشینی هر اتفاق ناگواری که برای کارگر کارخانه بیفتد شرکت های بیمه مکلف به حمایت آن بزرگواران هستند. این واقعیت که هنرمندان بدلیل پراکندگی در اقصی نقاط کشور امکان تجمیع ندارند و یا نمی توان شرایط بیمه را برای آن ها مهیا ساخت، خود، یکی از مشکلات هنرمندان است.
او خاطرنشان کرد: تورم و نوسانات موجود در قیمت ها از دیگر چالش های عمده ای هستند که هنرمندان صنایع دستی با آن دست و پنجه نرم می کنند و اجازه نمی دهند تا آن ها بتوانند در این رشته و شاخه های آن، موفقیت های چشمگیر و امیدوارکننده ای داشته باشند.
