گنبد جبلیه را بیشتر بشناسید

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه دیباچه، استان کرمان در جنوب شرق ایران واقع است و یکی از مرتفع‌ترین استان‌های کشور در ناحیه کویری و کم‌آب ایران است. این شهر در عرض جغرافیایی ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه شرقی واقع شده است . شهر کرمان به عنوان شهری تاریخی و زیبا در مرکز این استان است که شامل بناهای تاریخی بسیاری در گوشه گوشه این شهر بوده که از اصالت و ارزش هنری و معماری زیادی برخوردار است. 

از تاریخ بنا و دلائل ساخت این گنبد مطلبی ذکر نشده است. ایرانیان معتقدند که این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز اعتقاد دارند که مزار سید محمد تباشیری است. ولی این مطلب اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می‌کنند. پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند . ولی این موضوع چندان درست به نظر نمی‌رسد چرا که  «جبلی» تحریف شده کلمه «گبری» است و طبق قواعد اشتقاقهای فارسی «گ» به «ج» بدل شده‌است . از این رو قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد «گبر» نیز گفته‌اند می‌توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است، گرچه سبک آن با سبک آتشکده ‌ها تطابق ندارد. برخی احتمال داده‌اند که بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده‌است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده‌است.این بنا در دوره هایی (از جمله دوره سلجوقی به دستور محمد بن الیاس) تعمیر شده است.

در منتهی الیه شرقی کرمان در نزدیکی دو قبرستان صاحب الزمان و سید حسین کرمان، گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده که دست تطاول روزگار در تخریب آن کوتاه آمده‌است. این گنبد هشت ضلعی که به گنبد گبری نیز شهرت دارد تماما از سنگ است و عرض پی آن نیز در پایه به ۳ متر می‌رسد. در هشت طرف آن هشت در به عرض ۲متر قرار گرفته که اخیرا برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاه‌ها را با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یکی را باز گذاشته‌اند. سقف گنبد از آجر ساخته شده و داخل آن ظاهرا دارای تزیینات گچبری بوده که قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است. مصالح به کار رفته در دیوارها، سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است.

سرپرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران می‌نویسد: «از قبرستان که رد می‌شوید، یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و هر یال آن نیز ۱۸ فوت (۵.۵ متر) و پوشش آن آجری و منتهی‌الیه آن دایره می‌باشد. این محل را جبلیه می‌نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه‌ است.» آنچه از ظاهر اين بنا مشخص است این است که سقف گنبد را از آجر ساخته‌اند و داخل گنبد ظاهرا دارای تزيينات گچبری بوده كه قسمت بالای آن ريخته و قسمت پايين بنا اگر تزييناتی هم داشته از بين رفته است.

مصالح به‌كار رفته در ديوارها سنگ لاشه با ملات گچ از بيرون و آهک از داخل است. گفته می‌شود در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شده‌است که مورخان و معماران دلیل استحکام این بنا را همین امر می‌دانند. ولی صحت این مطلب دقیقا به اثبات نرسیده‌است .مساحت وسیعی از محیط این بنا درختکاری شده و نوعی جنگل مصنوعی را پدید آورده است. پوشش درختان کاشته شده،  درختان سرو و کاج می‌باشد و جنگلی با نام جنگل قائم را تشکیل داده‌اند که از تفرجگاه‌های کرمان است.

گنبد جبلیه در سال ۱۳۱۶  توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال  ۱۳۸۳ پس از مرمت به گنجینه جبلیه (کتیبه‌های تاریخی) تبدیل شد. از کتیبه‌های موجود در این گنجینه می‌توان به کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت اشاره کرد.

از كتیبه‌های موجود در این گنجینه می‌توان به كتیبه مسجد آبدر اشكان رابر بافت اشاره كرد. این کتیبه مربوط به بنای مسجدی متعلق به سال ۴۲۵هجری قمری است که به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه در تپه موسوم به خمروتی در مزرعه آبدر ساخته شده و به سنگ عصین(رعدو برق) گردون آبدر شهرت داشت و اهالی اعتقاد خاصی به آن دارند. این كتیبه یكی از قدیمی‌ترین كتیبه‌های موجود در این گنجینه است كه مربوط به بنای یادبود یك مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادی آبدر اشكان (اشكون) واقع در شهرستان بافت است.