دیباچه: جنگ تحمیلی و وقایع مربوط به ان بی شک یکی از سوژه های دراماتیکی است که هنوز می تواند سینمای ایران را از بن بست سوژه های تکراری خلاصی بخشیده و جذابیت زیادی داشته باشد. در میان حواشی جنگ بی شک بازگشت آزادگان و حواشی بعد از این اتفاق ظرفیت آن را دارد که حتی در قالبی معاصر مورد استفاده فیلمسازان قرار گیرد. متاسفانه 26 سال بعد از بازگشت نخستین گروه آزادگان از عراق هنوز آن طور که باید از این ظرفیت در سینمای ما استفاده نشده است. در اینجا نگاهی می کنیم به شاخص ترین فیلم هایی که با این موضوع روی پرده نقره‌ای رفته‌اند.
تجربه فرمی جدید
به گزارش خبرنگار سینمایی
دیباچه؛احمدرضا درویش از جمله نخستین فیلمسازانی بود که به این ظرفیت پی برده و از ان برای ساختن درامی جذاب استفاده کرد. در فیلم «کیمیا» که در سال ۱۳۷۴ توسط این کارگردان ساخته شد و وقایع آن در دو مقطع آغاز جنگ تحمیلی و دوران پس از بازگشت آزادگان می گذرد همسر رضا (که یک معلم در آبادان است) باردار است و باید مورد عمل جراحی قرار گیرد. رضا با بازی خسرو شکیبایی او را به بیمارستان می‌رساند و خود به اسارت قوای دشمن درمی‌آید.همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و یک جراح با بازی بیتا فرهی فرزند رضا را نجات می‌دهد. بعد از گذشت ۹ سال وقتی رضا از اسارت آزاد می‌شود، پی می‌برد که همه‌ی اعضای خانواده‌اش را از دست داده است. حال او در جستجوی تنها بازمانده‌ی خود، فرزندش است.
استفاده هوشمندانه درویش از تدوین برای ایجاد ضرباهنگ خاص هر کدام از این دو قسمت از کیمیا مثالی در خور تامل در سینمای ایران ساخته است. در واقع ریتم تند قسمت جنگی فیلم در کنار ریتم آرام اما پرتنش بخش جست و جوی شکیبایی به دنبال همسرش تجربه ای جذاب و جسورانه بود که دیگر خود درویش هم به سراغ ان نرفت تا با تکامل بخشیدن به ان این اتفاق را به یک ویژگی سبکی تبدیل کند. در عین حال نباید از خاطر برد که این فیلم به دلیل قدرت بیان سینمایی اش یکی از ماندگارترین کارهایی است که با موضوع بازگشت آزادگان در سینمای ایران ساخته شده است.
موفق ترین فیلم در جذب مخاطب
«بوی پیراهن یوسف» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا که در سال ۷۵ ساخته شد نگاه عاطفی و در عین حال ماورایی فیلمسازش را به مقوله بازگشت ازادگان به تصویر می کشد. این فیلم که بارها در ایام سالگرد ورود آزادگان از تلویزیون پخش شده است درباره‌ی شخصیتی به نام یوسف است که پلاکش از شکم یک کوسه در آب‌های جنوب پیدا می‌شود. همه معتقدند که او شهید شده است. دایی غفور با بازی علی نصیریان که راننده تاکسی فرودگاه است برخلاف دیگران اعتقاد دارد که پسرش روزی برخواهد گشت. زندگی او و دختری به نام شیرین با بازی نیکی کریمی که از فرنگ برای جستجوی برادرش به ایران آمده دریک نقطه به هم می‌رسد و آن دو به دنبال گمشده‌ی خود می‌گردند
حاتمی کیا این فیلم را همزمان با برج مینو ساخت اما برخلاف برج مینو که نگاهی استیلیزه به مقوله جنگ و مقاومت داشت «بوی پیراهن یوسف» بیشتر داستان پرداز است و تلاش کارگردان در این فیلم این است که زوایای عاطفی مساله آزادگان و مشکلات خانواده هایشان را به تصویر بکشد. نگاه عاطقی و در عین حال ماورایی فیلمساز این فیلم را به ملودرام نزدیک می کند و به همین دلیل می توان آن را موفق ترین فیلم با سوژه آزادگان در جلب مخاطب به حساب آورد.
گنج‌های سیرامادره در خرمشهر
در دهه بعدی شاهد ساخته شدن فیلم «دوئل» به کارگردانی احمدرضا درویش در سال ۸۲ هستیم. فیلمی که اگرچه موضوع آزادگان را دستمایه خود قرار می دهد اما آشکارا از روی گنج های سیرامادره وسترن کلاسیک جان هیوستون کپی برداری شده و به همین جهت بسیاری از صحنه ها و وقایعش برای تماشاگر ایرانی ملموس نیست. هم درباره‌ی زینال با بازی پژمان بازغی است که پس از ۲۰ سال اسارت در عراق آزاد شده و به شهرش باز می‌گردد. او به خاطر می‌آورد که در آغاز جنگ و شروع هجوم دشمن و حمله بی‌امان هواپیماها به جمعیت آواره‌ای که در صدد عزیمت از منطقه جنگی هستند، چگونه با جمعی از اهالی در ایستگاه حسینیه‌ی خرمشهر مقابل دشمن مقاومت می‌کرد و در این شرایط اسکندر با بازی سعید راد به همراه تعدادی از نیروهای دولتی که مدعی بودند مأموریتی محرمانه دارند درگیر گاوصندوقی می‌شوند که سال ها بعد پیدا کردن محل آن به زنجیره ای بدفرجام از خیانت و دروغ و مالپرستی منجر می شود.
این فیلم را در واقع می توان درامی دانست که به بهانه مساله آزادگان ساخته شده اما شکل مطرح شدن این مقوله در آن به گونه ای است که به راحتی می توانست هر حادثه دیگری جایگزین آن شود. «دوئل» را به همین دلیل می توان نمونه ای از انبوه فیلم هایی دانست که از کنار مقوله بازگشت آزادگان گذشته اند بدون آن که این موضوع مساله اصلی انها باشد.
همه آن دیگران
واقعیت این است که بضاعت سینمای ایران در پرداختن به مقوله بازگشت ازادگان به همین چند نمونه نوعی محدود می شود. به غیر از این ها می توان فهرست وار به آثار دیگری اشاره کرد که به نوعی با این مقوله درگیر بوده اند. آثاری که یا به دلیل ضعف تکنیکی یا به دلیل رویکرد نادرست به مقوله بازگشت آزادگان نتوانسته اند از ظرفیت های دراماتیک این موضوع به شکلی درست استفاده کنند.
«پرواز از اردوگاه» به کارگردانی حسن کاربخش در سال ۱۳۷۴ از اولین فیلم‌های ساخته شده در این خصوص است که بیشتر داستانش در خاک دشمن و بازداشتگاه عراقی‌ها می‌گذرد
«مردی شبیه باران» به کارگردانی سعید سهیلی در سال ۱۳۷۵ درباره‌ی منصور با بازی ابوالفضل پورعرب است که به اسارت دشمن درمی‌آید. او موجی است و چیزی از گذشته خود به یاد نمی‌آورد. قتلی در میان اسرا اتفاق می‌افتد و سایرین به منصور مظنون هستند. اما او توان دفاع از خود را ندارد. در نهایت همسر منصور که به اسارت درآمده یک تنه به دفاع از او برمی‌خیزد
«قاصدک» به کارگردانی قاسم جعفری در سال ۷۶ از دیگر آثاری است که به تبعات اسارت می‌پردازد.پروانه با بازی ماهایا پطروسیان در آستانه‌ی ازدواجی ناخواسته با فرهاد است اما بازگشت یزدان با بازی ابوالفضل پورعرب نامزد پروانه که سال‌ها بی‌نام و نشان در اسارتگاه عراقی‌ها زندانی بوده، مسیر زندگی‌اش را تغییر می‌دهد
«معصوم» به کارگردانی داوود توحید پرست که در سال ۷۷ ساخته شد نیز داستانی شبیه به «قاصدک» دارد.
«یک قدم تا مرگ» به کارگردانی بهروز فرجی در سال ۷۸ درباره‌ی خلبانی به نام حسین طاهری با بازی فرامرز قریبیان است که هواپیمایش در خاک عراق فرود می‌آید و توسط دشمن اسیر می‌شود
فیلم «رنجر» ساخته احمدمرادپور در سال ۷۹ درباره رنجری به نام مرتضی ذوالفقاری با بازی جمشید هاشم‌پور است که به همراه نیروهایش عازم شناسایی در خاک دشمن می شوند، اما دشمن که از وجود آنها باخبر شده همگی را به جز مرتضی به شهادت می‌رساند
«دست‌های خالی» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی در سال ۸۵ خسرو شکیبایی را در قالب پدر رزمنده‌ای نشان می‌دهد که پس از سال‌ها با آزاد شدنش گرفتار مشکلات پیش آمده برای دخترش که مظنون به قتل است، می‌شود
«اخراجی‌های ۲» ساخته‌ی مسعود ده‌نمکی در سال ۱۳۸۷ تنها اثر کمدی ساخته شده با موضوع اسرا است که در ادامه‌ی موفقیت «اخراجی‌های ۱» این بار شخصیت‌های اصلی فیلم در بازداشتگاه عراقی‌ها، داستانشان روایت می‌شود.
«نفوذی» به کارگردانی احمد کاوری و محمد فیروزی که در سال ۸۸ ساخته شد درباره‌ی شخصیتی به نام فریدون کیافر با بازی امیر جعفری است که درسال ۸۲، همراه با عده‌ای دیگر از اسیران جنگی به جا مانده در عراق، به ایران بازگردانده می‌شوند.
«بیداری رویاها» به کارگردانی محمدعلی باشه‌آهنگر در سال ۸۸ هم به تبعات بعد از جنگ می‌پردازد.
فیلم اکران نشده «خرس» به کارگردانی خسرو معصومی در سال ۸۹ از آخرین فیلم‌های ساخته شده در این خصوص است که باز هم در این فیلم شاهد هستیم، مفقودالاثری با بازی پرویز پرستویی پس از سال‌ها از اسارت آزاد می‌شود. در حالی که همسرش با بازی مریلا زارعی دوباره ازدواج کرده است و او درگیر ماجراهایی می‌شود
به این ترتیب پرونده موضوع بازگشت آزادگان در سینمای ایران بسته می شود در حالی که چنان که دیدیم جز یکی دو فیلم مهم و تاثیر گذار سینمای ایران از این سوژه جذاب تقریبا هیچ استفاده ای نکرده است.
