« پیمان بزرگ نیا، نوازنده و پژوهشگر موسیقی نواحی ایران که این روزها به همراه جمعی از همکارانش در حال جمع آوری و تدوین مجموعه‌ای غنی از موسیقی نواحی ایران است، در گفت و گو با " دیباچه"  از ویژگی‌های خاص موسیقی آئینی، مذهبی در ایران گفت :

اغلب موسیقی‌های مذهبی، آئینی هستند به این علت که ریشه در آئین های خاص مذهبی در مناطق مختلف ایران دارند،. بخشی از موسیقی آئینی در ایران مربوط به قبل از اسلام و بخشی دیگر مربوط به بعد از اسلام است. در ایران باستان در مناسبات مذهبی به طور مثال گاتا خوانی‌ها، رد و پای موسیقی مذهبی دیده می‌شود. با پذیرش دین اسلام در ایران، هویت موسیقی تغییر کرده و نوع آئین اسلامی می‌شود . حتی برخی از ترانه‌هایی که در مناطق مختلف ایران اجرا می‌شوند، ریشه مذهب را می‌توان یافت.

وی افزود: در بررسی موسیقی سوگ، متوجه می‌شویم که در همان مویه‌ها ریشه مذهب وجود دارد، بنابراین " هر آوا و نغمه‌ای که به آئین خاص مذهبی مربوط است، موسیقی مذهبی نامیده می‌شود" که در هر منطقه رپرتوارهای خاص خود را دارد، موسیقی مذهبی صرفا موسیقی سوگینه مذهبی نیست و انواع مختلفی دارد. آئین‌ها و آواهایی که در اعیاد مختلف مذهبی استفاده می‌شود هم در این حوزه جای می‌گیرند. اذکار، داستان‌های خنیایی، منظومه‌هایی که در مناطق مختلف ایران داستان‌های قرآنی را اجرا می‌کنند، هم شامل موسیقی مذهبی است، ذکر و ذاکرین در هر منطقه که با لحنی خاص بیان می‌شود هم در زمره موسیقی های مذهبی قلمداد می‌شود، حتی به عقیده من قرائت قرآن نوعی موسیقی مذهبی است ، بر طبق تحقیقاتی که داشته‌ام در هر منطقه از ایران بر اساس رپرتوار خود منطقه قرآن را تلاوت می‌کنند.

بزرگ نیا در ادامه گفت:  موسیقی حماسی مذهبی هم نوعی از موسیقی آئینی است به طور مثال " خیبر خوانی" داریم که مربوط به زمانی فتح خیبر است و این نوع موسیقی، موسیقی حماسی مذهبی است. همچنین در ماه مبارک رمضان ذکرهایی خوانده می‌شود که به موسیقی اذکار مذهبی معروف است، سوگینه‌هایی هم که در ماه محرم اجرا می‌شود چه به لحاظ فردی و چه به شکل اجتماعی، یا حتی روایاتی که در مناطق مختلف ایران در وصف مصائب مربوط به کربلا خوانده می‌شود، در گروه موسیقی‌های مذهبی قرار می‌گیرد. در ایران فرقه‌های بسیاری وجود دارد و هر فرقه موسیقی مذهبی خاص خود را دارد ولی فرقه شیعه بیشترین رپرتوار مربوط به آواهای ماه محرم و مسائل مربوط به کربلا را دارد.

این پژوهشگر موسیقی ضمن اشاره به این نکته که " امروزه بخش اصیل موسیقی مذهبی ما کمرنگ شده است و کمتر کاربرد دارد" افزود: آئین‌هایی که در گذشته در ماه محرم اجرا می‌شد، امروزه اجرا نمی‌شود و اگر این مراسم‌ها برگزار هم شوند به شکلی مدرن اجرا می‌شوند و از اصالت فاصله گرفته‌اند. ماهیت سوگینه و نوحه‌ها که در تعزیت مسائل و مصیبت کربلا خوانده می‌شود، قاعدتا باید سوزناک باشد و حالتی حزن انگیز داشته باشد، درون مایه این نغمه، باید محزون باشد، ولی ما شاهد چنین چیزی نیستیم و بیشتر شور و حس کاذبی به وجود می‎‌آورد و معمولا ماهیت آن مشخص نیست.

بزرگ نیا در ادامه گفت: بعضا شاهد خرده گرفتن مسئولان از موسیقی‌هایی هستیم که غیر مجاز تلقی می‌شوند، اما در ماه محرم مداحی‌هایی از برخی  مداحان مشهور می‌بینیم که در حقیقت این مداحی‌ها در زمره آثار غیر مجاز قرار می‌گیرند!  به طور نمونه فلان مداح راک اجرا می‌کند، در صورتیکه تمام نوحه‌های مشهوری که در مناطق مختلف ایران داشتیم، پا منبری‌ها، مقتل خوانی‌ها و سوگ خوانی ‌ها و تمام رپرتواری که در مناطق مختلف وجود دارد ، امروزه منسوخ شده و کمتر اجرا می‌شود. ولی در عوض به جای پرداختن به اصالت‌ها و استفاده مداحان به رپرتواری که حس حزن را به مخاطب تلقین کند، از یک سری ملودی‌های بی هویت، صرف احساسی بودن استفاده می‌شود که ربطی به واقعه کربلا ندارد و از آن فاصله گرفته است. امروز  در بخش آئین‌های مذهبی محرم حتی در رمضان، دیگر شاهد گلدسته خوانی‌ها و سحری خوانی نیستیم.

وی در پاسخ به چرایی این وضعیت و غفلت از ظرفیت‌های غنی موسیقی مذهبی اظهار داشت: بخشی از این قضیه به دلیل تغییرات و حضور رادیو و تلویزیون است، اما بخش اصالتی این قضیه نظیر چاوش خوانی‌هایی که همیشه در ماه محرم اجرا میشد، به فراموشی سپرده شده است، در گذشته عزاداری‌ها خلوص بیشتری داشت و مردم واقعا عزاداری می‌کردند، اما امروز چنین چیزی وجود ندارد و نوحه‌های بی هویت و اشعاری که سنخیتی با وقایع کربلا ندارد، خوانده می‌شود و در حقیقت از شأن انسانی به دور است. این قضیه باعث یأس و نگرانی ما پژوهشگران شده که متأسفانه بخش دولتی برخوردی با این قضایا ندارد . ما در گذشته سوگواری اقوام عاشورایی را برگزار می‌کردیم و چندین سال است که هر چه طرح در این زمینه معرفی می‌کنیم بی نتیجه می‌ماند!

این نوازنده موسیقی افزود: حتی مراسم آئینی سنج و دمام که امروزه انجام می‌شود از ریتم و فضای اصیل خود نسبت به گذشته فاصله گرفته است، در همین دسته‌های تهران شاهد تغییر نوحه‌ها هستیم و این موضوع باعث نگرانی است. آنچه باعث ماندگاری برخی کارهای آئینی مذهبی شده است، همان پرداختن به نوحه‌هایی است که اصالت داشتند، سیر تکاملی باعث شده در هر منطقه نوحه‌های خاصی به وجود بیاید، پیرغلامان و نوحه خوان‌هایی که در مناطق بوده‌اند، توجه داشتند که بر اساس هر فرهنگ چه نوحه‌ای ماندگار است و در شأن این ایام است و همان اجرا میشد. به طور نمونه در لرستان و مناطق بختیاری اگر برای عزیزانی که فوت میشدند، مراسم " چپی وچمر اجرا می‌کردند، در روز تاسوعا و عاشورا هم چنین مراسمی برای عزاداری آقا اباعبدالله اجرا میشد. ولی امروزه چنین چیزی را نمی‌بینیم، حتی در ده کوره‌های ایران تأثیر نوحه‌های غربی با ملودی غربی و غیر اصیل باعث شده تا مردم این مراسم را مانند قبل جدی نگیرند! اندک پیرغلامانی وجود دارند که هنوز راوی این آئین‌ها هستند، حتی در مراسم شبیه خوانی و تعزیه ما این تغییرات رخنه کرده است، قدیم یک تعزیه خوان باید ردیف دستگاهی را می‌شناخت و با استفاده از گوشه‌ها آشنا بود. امروزه موسیقی پاپ در تعزیه هم ورود  پیدا کرده است. پیش‌خوانی‌هایی که خوانده می‌شود بر اساس یک سری ملودی‌های استامبولی و بیگانه است و اگر بخش فرهنگی به این قضیه نپردازد تا چند سال آینده شاهد منسوخ شدن بخش عظیمی از فرهنگ خواهیم بود.

این پژوهشگر بیان کرد: سابق آثار موفقی در موسیقی فیلم‌های مذهبی نظیرموسیقی فیلم « مختار نامه » و یا تیتراژ سریال « امام علی» داشتیم آثاری که ماندگار شدند به این دلیل که آهنگسازان این آثار با تحقیق و پژوهش، اثری تولید می‌کردند، اثری  که با فرهنگ مردم قرابت داشت ، بنابراین این مردم خواستار تغییرات نادرست نیستند چرا که بارها با حضور در مراسم و آئین‌های مذهبی به ماهیت عمیق این موسیقی‌ها پی برده و اذعان داشته‌اند که عزاداری واقعی این گونه است اما متأسفانه برخی از مداحان امروزی حتی از شأن انسانی خود دور شده‌اند و در رواج آثار مخرب اهتمام می‌ورزند. موسیقی فیلم به سمت سازهای الکترونیکی و سمپل رفته است، یعنی به جای استفاده از نوازنده در استودیو و بهره گیری از موسیقی مذهبی مناطق و راوی‌های حرفه‌ای که القا کننده این مسائل هستند، تمام سازها را از سمپل استفاده می‌کنند، نوعی فضاسازی که تأثیری ندارد، به همین دلیل هم در این بخش دچار ضعف هستیم، توصیه من به آهنگسازانی که در شاخه موسیقی مذهبی کار می‌کنند این است که به منابع موجود رجوع کنند و از موسیقی مذهبی مناطق مختلف ایران استفاده کنند، سازهایی در این مناطق وجود دارد که کاربرد مذهبی دارد و می‌تواند حس موسیقی را بهتر تلقین کند.

وی ادامه داد: ما شاهد تولید برخی آثار هستیم که نه ملودی تأثیر گذار است و نه بر اساس رپرتوار موسیقی ایرانی است و حتی از درون مایه حزن انگیزی برخوردار نیست، متأسفانه با این مسائل برخوردی نمی‌شود و همه چیز به تمسخر گرفته شده است، خیلی‌ها فکر می‌کنند در موسیقی مذهبی هم باید مدرن بود، وقتی از هویت ملی و فرهنگ شیعه ایرانی دور شویم نه تنها قادر به جذب مخاطب نیستیم  بلکه تأثیرگذار نخواهیم بود. این مداحان و موسساتی که آثار مذهبی تولید می‌کنند، قطعا فاقد نظارت هستند، بر چه اساسی به یک سری آثار مذهبی مجوز داده می‌شود در حالیکه نه شعر و نه ملودی سنخیتی با فرهنگ اصیل موسیقایی کشور ندارد.برخی از این آثار برگرفته از موسیقی راک، بلوز و حتی متال هستند. وقتی در خراسان ما اذکار و منقبت خوانی صورت می‌گرفت از درون منقلب می‌شدیم  ولی خیلی از مداحان امروزی تنها به فکر ایجاد هیجان کاذب در جوان‌ها هستند، آیا رسالت مداحی ایجاد هیجان است و یا ایجاد حزن! متأسفانه تمام بخش‌های موسیقی مذهبی ایران تغییر کرده و به بیراهه رفته است.

این پژوهشگر در پاسخ به این پرسش خبرنگار حوزه موسیقی دیباچه که آیا موسیقی حماسی متفاوت از موسیقی مذهبی است و یا تنها با تغییر در شعر و ترانه تفاوت پیدا می‌کند؟ گفت: از نظر من این دو موسیقی دو وجه کاملا متفاوت هستند، هرچند که موسیقی آئینی مذهبی می‌تواند حماسی هم باشد، زمانیکه صحبت از موسیقی حماسی می‌کنیم یعنی ساختار ملودی و رپرتواری که اجرا می‌شود، بر اساس یک حماسه به وجود آمده و یا القا کننده یک حماسه است، به طور مثال در برخی از مناطق ایران قهرمانانی هستند که بنا بر حفظ اعتقادات و عقاید خود در راه آزادی شهید شده‌اند و بر این اساس ملودی‌های خاصی توسط مردم همان مناطق ساخته شد، مانند ملودی سردار عیوض در شمال خراسان یا رئیس علی دلواری در منطقه بوشهر . برخی از موسیقی‌ها حماسی ملی هستند مثل شاهنامه خوانی .برخی از موسیقی‌های حماسی حتی آئینی نیستند و برخی از ترانه سراهای مناطق ایران که گمنام هم هستند، اشعاری حماسی و ملی گفته‌اند که با توجه به موقعیت‌هایی در زمان بوده است، به طور مثال در زمان مشروطه خیلی از شعرای ملی و محلی اشعاری گفته‌اند و امروز در مناطق مختلف ایران ذکر می‌شود.

وی افزود: بخشی از موسیقی مذهبی می‌تواند حماسی باشد، به طور نمونه خیبر خوانی که در مدح حماسه خیبر خوانده می‌شود، در کاروانهای موسیقی مذهبی و در ایام محرم شاهد موسیقی حماسی مذهبی هستیم ، به طور نمونه رزم نامه و رجز . بنابراین این دو متفاوت هستند اما بخشی از موسیقی مذهبی می‌تواند حماسی باشد. حتی ما شمائل خوانی و پرده خوانی داریم که بخشی از آن حماسی و بخشی سوگ است.

این پژوهشگر موسیقی در پاسخ به این پرسش خبرنگار حوزه موسیقی دیباچه که استفاده از ظرفیت‌های موسیقی نواحی چه کمکی به تأثیرگذاری بیشتر موسیقی مذهبی می‌کند بیان کرد: موسیقی نواحی ایران بخش مهمی از موسیقی ایران محسوب می‌شود و بسیار گسترده و وسیع است، حدود 20 هزار هنرمند در این زمینه داریم که در حال فعالیت هستند و هر منطقه از ایران گستردگی خاصی دارد و این تنوع موسیقایی در هر منطقه به دلیل تکثر قومیتی در ایران است، هیچ کشوری دارای چنین تنوع و تکثر قومیتی نیست، از شمال ایران تا جنوب هر قومیت دارای موسیقی خاص و فرهنگ خاص موسیقایی است، به طور مثال مازندران موسیقی سوگ، جشن و سرور ، مذهبی ، حماسی و آئینی جداگانه‌ای دارد. به همین صورت موسیقی کردی و لری بخش‌های مجزایی در هر وجه از موسیقی دارند. بنابراین موسیقی نواحی ایران گستردگی زیادی دارد اما متأسفانه به غیر از چند محقق که به شکلی جدی به این موسیقی پرداخته‌اند، آنچنان که شایسته است چه بعد و چه قبل از انقلاب به آن پرداخته نشده است، حتی موسیقی مذهبی مناطق خاص ایران حائز ویژگی‌های خاص خود است و گستردگی بالایی چه به لحاظ غنای شعر و رپورتوار موسیقایی دارد. ما هیچ کمبودی به لحاظ ملودی و شعر نداریم. یا شناختی در این زمینه نیست یا سیاست بر این اساس است که هیجان به وجود بیاورند که متأسفانه سیاست غلطی است و آنچه امروز در ایام محرم شاهد آن هستیم هیچ سنخیتی با فرهنگ شیعه ایران ندارد و نمی‌تواند گویای آن واقعه باشد و بیشتر سیاسی است، عمدتا از محرم استفاده می‌کنند تا موضوعات سیاسی را در قالب مداحی مطرح کنند. البته هنوز هم در برخی از مناطق ایران شاهد اجرای آئین‌های اصیل مذهبی هستیم و اگر از این ظرفیت‌ها استفاده شود و آئین‌های مذهبی با اصالت اجرا شود، در این عرصه به کمال خواهیم رسید.

وی در انتها در خصوص وضعیت کاری هنرمندان عرصه موسیقی و تأثیر شیوع کرونا بر محدودیت هنر موسیقی اظهار داشت: شخصا همانند سابق به مطالعات و پژوهش در عرصه موسیقی مشغول هستم، سابق جشنواره‌های بسیاری در حوزه موسیقی نواحی برگزار می‌کردم اما در این سالهای اخیر، به دلیل عدم حمایت از موسیقی اصیل ایران و موسیقی آئین‌های مذهبی همیشه انتقاد داشته‌ام، چرا که دولت بودجه‌های هنگفتی هزینه می‌کرد ولی هیچ بازتابی نداشت و کمکی به این فرهنگ نکرد. به طور مثال جشنواره موسیقی نواحی ایران در کرمان برگزار میشد، میلیاردها بودجه هزینه میشد ولی خروجی و بازتابی نداشت، بخشی از هنرمندانی که آخرین راویان موسیقی مذهبی بودند، فرصت حضور در جشنواره را داشتند ولی بودجه‌ای برای این کار نبود. ای کاش به جای دعوت از گروه‌های فیکی که همه جا هستند از بزرگان و راویان پیشکسوت این موسیقی دعوت می‌کردند، گروه های فیک تنها لباس این حرفه را بر تن داشتند و به دلیل کاهش بودجه برای دعوت از استادان بزرگ از مناطق دور از این افراد دعوت به عمل می‌آمد که در دسترس بوده و نیازی به  هزینه رفت و آمد نداشتند. چندین سال طرح می‌دهم که سوگواره عاشورایی اقوام با همت شهرداری را برگزار کنیم ولی متأسفانه در نهایت از گروه‌های تعزیه غیر متخصص دعوت می‌کردند. شخصا با کمک دوستانی که در مناطق مختلف ایران دارم در حال جمع آوری و تدوین مجموعه‌ای از موسیقی نواحی ایران هستیم که بخشی از آن موسیقی آئینی، مذهبی است و اخرین راویان را ضبط می‌کنیم، این مجموعه شامل چند جلد کتاب و حدود هشتاد ساعت آثار صوتی در زمینه موسیقی آئینی، مذهبی است و بخشی از آن هم مربوط به موسیقی‌های درون ایلی است. امیدواریم در آینده زمینه‌ای فراهم شود تا این آثار را منتشر کنیم تا در دسترس همگان قرار بگیرد.

وی افزود: متأسفانه در بدترین شرایط قرار گرفته‌ایم، نه تنها من بلکه تمامی فعالان حوزه موسیقی نواحی ایران و بویژه موسیقی آئینی مذهبی. به این دلیل که آخرین راویان در چند سال اخیر دار فانی را وداع گفته‌اند و تنها چیزی که از این عزیزان باقی مانده ضبط آثار آنها با کمک دوستان و با هزینه شخصی است ؛ دفتر موسیقی و معاونت وزارت ارشاد تنها در حد شعار از موسیقی نواحی حمایت کرده‌اند، ما با هیچ نوع موسیقی مخالفتی نداریم، موسیقی پاپ هم طرفداران خود را دارد، موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی هم خواهان خود را دارد ولی بخشی که همیشه مظلوم واقع شده موسیقی نواحی ایران است. از طرفی شیوع کرونا باعث شده تا هنرمندان موسیقی نواحی ایران در شرایط بد معیشتی به سر ببرند و واقعا در تهیه نیازهای اولیه خود مانده‌اند. ما پیشنهاد کردیم که به جای برگزاری جشنواره موسیقی نواحی که هیچ خروجی موثری ندارد، بودجه را به این هنرمندان بدهند و در قبال آن آثار ضبط شده را از هنرمندان بگیرند ولی توجهی نشد. امیدواریم که روزی برسد که به اصالت‌ها توجه بیشتری شود.

گفتگو از اعظم صفایی