زهرا شفاعی : به گزارش «دیباچه»،سفرهای ماجراجویانه افراد خاصی را تشویق به سفر می‌کند، افرادی که در پی دفع انرژی بالای خود هستند، آفرود نیز از جمله این سفر‌ها به شمار می‌آید. که چند سالی از ورود آن به ایران نمی‌گذرد اما به واسطه هیجانی که دارد توانسته در جذب گردشگر موفق عمل کند. این نوع از سفرها هیجان و لذتی را برای طرفداران خود بوجود می‌آورد که آنان را وادار می‌کند تا به لذت زودگذر خود در سفر به کویر فکر کنند، لذتی که طی چند سال گذشته تب تندش گردشگران زیادی را راهی کویرهای ایران کرده است. سیاحت در دل کویر اما تنها خوشی و لذت نیست، در میان اخبار روزانه گردشگری، گاهی خبرهایی از مفقود شدن و مرگ گردشگران کویر به گوش می‌رسد. از سوی دیگر نیز فعالان محیط زیست از تاثیرات منفی این گردشگری بر محیط طبیعی و حیات وحش کویرهای ایران نگرانند و این نگرانی گاهی آفرود سواران را از ورود به کویر بازداشته است.

هر منطقه‌ایی آداب‌ورسوم خاص خود را دارد

ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک از کره زمین قرار گرفته و از این رو کویرها همیشه در گوشه‌ای از ذهن ایرانی‌ها جا خوش کرده است. با این حال از زمان تبدیل شدن کویر به یک قطب گردشگری چندی نمی‌گذرد. ابتدا پای گروه‌های نجوم و علاقه‌مندان به ستاره‌شناسی به کویرهای ایران باز شد،‌ کمی بعد از ورود اتومبیل‌های عظیم الجثه به کویر خبرهایی به گوش رسید و کم‌کم تب سافاری و بعدتر هم آفرودسواری در کویر داغ شد. این طور بود که سکوت و آرامش کویر از بین رفت و جای خود را به هیجان و رد لاستیک‌های خودروهای دو دیفرانسیلی داد. اتفاقی که روستاهای اطراف این کویرها را نیز تحت تاثیر خود قرار داد. گرچه این روستاها از ورود گردشگران منتفع شدند و اقتصاد در آنجا رونق بیشتری گرفت اما فرهنگ بومی روستایی نیز دستخوش برخی از تغییرات شد. تغییراتی که گاه از سوی برخی از ریش‌سفیدان روستا جنبه ناخوشایندی داشت و حتی به جلوگیری از ورود گردشگران به مناطق کویری منجر شد.

فعالان گردشگری معتقدند که حفظ فرهنگ قالب در مناطق گردشگری نیازمند فرهنگ‌سازی ‌توسط تور لیدرها است. وظیفه‌ای که در ایران به آن توجهی نمی‌شود. البته برخی از فعالان گردشگری شکسته شدن این قالب را از چشم تورهای اتوبوسی می‌بینند. « امیر سحابی » فعال مشاور امور اجتماعی کانون راهنمایان گردشگری ایران، درباره مطابقت رفتار گردشگران با فرهنگ سنتی مردم کویر به «دیباچه» می‌گوید: «در حال‌حاضر تعدادی تور و شرکت‌های گردشگری بوجود آمدند که الفبا اصلی گردشگری را نمی‌دانند، اصطلاحا به آنان تور‌های اتوبوسی می‌گویند، در این تورها هیچ قانون و آموزشی برای گردشگران وجود ندارد و هدف آنان از سفر صرفا تفریح است. همچنین باید گفت هیچ کدام از افرادی که در این تورها حضور دارند اطلاعاتی در مورد طبیعت‌گردی ندارند و نیازمند آموزش هستند.» سحابی می‌گوید: «سازمان میراث فرهنگی باید به گونه عمل کند تا خارج از چارچوب آژانس‌های گردشگری توری برگزار نشود، این موضوع باعث می‌شود تا گردشگران بر اساس قوانین گردشگری در تورها رفتار کنند، نکته دیگری که وجود دارد این است که زمانی که گردشگران به سراغ آژانس‌های گردشگری می‌رود آژانس‌ها بیشتر از هر موضوعی به فکر برندسازی خود هستند و به همین واسطه آموزش‌های لازم را به گردشگران می‌دهند تا افراد مطابق فرهنگ حاکم آن منطقه رفتار کنند در حالی که تورهای اتوبوسی فاقد این شرایط هستند. سحابی در ادامه می‌گوید: جامعه محلی هیچ مشکلی با گردشگران ندارند اما گردشگران باید بدانند که هر منطقه‌ آداب‌ورسوم و محدودیت‌های خاص خودش را دارد برای مثال ورود به کلیسا یا آتشکده آدابی دارد و افرادی که می‌خواهند از این مکان‌ها دیدن کنند باید آداب‌ورسوم آن‌جا رعایت کنند، بدین ترتیب یا باید آداب‌ورسوم رعایت شود یا گردشگران نمی‌توانند به آن محدوده ورود کنند.»

با این حال نظر سازمان میراث فرهنگی متفاوت است چرا که آنان معتقدند که کویر درب ورودی ندارد تا به افراد گوش‌زد کنند که چه کاری درست است و چه کاری غلط. « مصطفی فاطمی»  رئیس میراث فرهنگی استان یزد که متولی گردشگری در یکی از محبوب‌ترین کویرهای ایران همچون «مصر» است، به «دیباچه» می‌گوید: «کویر یک پهنه بسیار وسیع است و ما نمی‌توانیم ورود و خروج افراد را کنترل کنیم اما با این حال ما گردشگران را با خطرهایی که در کویر وجود دارد آشنا می‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم.»

اگرچه به گفته او سازمان میراث فرهنگی برای آفرودسواری مجوز صادر می‌کند اما با این حال کسانی هم هستند که به صورت غیر مجاز وارد مناطق کویری می‌شوند. « فاطمی » در ادامه می‌گوید: «سازمان میراث فرهنگی یه تنهایی نمی‌تواند از ورود غیر مجاز گردشگران جلوگیری کند چرا که نیروی امنیتی که در کویر مستقر باشد وجود ندارد، از جایی که وسعت استان یزد زیاد است این امکان وجود ندارد تا از ورود غیر مجاز گردشگران جلوگیری کنند. مدیر میراث فرهنگی استان یزد می‌گوید: «تنها کاری که می‌توان انجام داد تا گردشگران از راه درست وارد کویر شوند فرهنگ‌سازی و همکاری تورها است.»

چالش‌هایی که کویر دارد

اما باید گفت که چالش‌هایی برای سفر به کویر وجود دارد مانند گم شدن چندین گردشگر در این مناطق، و طی چند سال گذشته سیستم حفاظتی در کویر وجود نداشت تا مانع جان باختن گردشگران شود. در همین راستا باید گردشگران هوشیارانه‌ عمل کنند تا بتوانند از سفر خود لذت ببرند. اما این اتفاق برای همه گردشگران در کویر رخ نمی‌دهد و این موضوع بستگی به ورود گردشگران به مناطق ممنوعه، جدایی از تیم و سرپیچی از قوانین ایمنی دارد.

کویر مرنجاب در استان اصفهان یکی از کویرهایی است که رکورد مفقود شدن و جان‌باختن گردشگران را در اخبار رسانه‌ها دارد، بنابراین این اتفاق به یکی از چالش‌های گردشگری این منطقه تبدیل شده است. چالشی که مسئولان را وادار به اقدامی برای رفع آن کرده است. سحابی درباره تغییراتی که در این راستا انجام شده، می‌گوید: «طی 2 هفته گذشته وزیر ارتباطات برای بررسی برخی موارد وارد منطقه کویری مرنجاب شد و اقداماتی هم برای امنیت گردشگران انجام داد، نصب دکل‌های مخابراتی برای در دسترس بودن تلفن همراه گردشگران‌ یکی از اقداماتی است که به امنیت گردشگران کمک چشم‌گیری می‌کند، چرا که علت گم شدن تعدادی از گردشگران دردسترس نبودن تلفن‌ همراه آنان بود. وی می‌گوید: «علت اصلی که گردشگران در این مسیر گم شدند عدم شناخت کافی آنان از مسیر کویر بود این افراد به جاهایی می‌رفتند که تابلویی برای راهنمایی آنان وجود نداشت، اما کاری که تورگردانان باید به گردشگران پیشنهاد کنند این است که فقط از مسیرهای علامت‌گذاری شده حرکت کنند، تا دیگر خبری از مفقود شدن و جان باختن گردشگران به گوش نرسد.» با این حال او در دسترس نبودن نقشه کاملی از کویر را یکی از ضعف‌های گردشگری در ایران می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه نقشه کاملی از کویر دردسترس نیست تا گردشگر بداند از چه محلی عبور کند. این موضوع سال‌ها به نهاد‌های متولی گوش‌زد شده اما هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.

نقاط ضعف و قوت کویر

«کویرها» فرصت خوبی برای گردشگری ایران محسوب می‌شوند. فرصتی که اگر با تهدیدهای زیست محیطی همراه نباشد می‌تواند پول خوبی را به اقتصاد کشور تزریق کند. رئیس میراث فرهنگی استان یزد، درباره تاثیرات منفی آفرود سواری بر محیط‌زیست می‌گوید: «تردد خودروها تنها عاملی است که می‌تواند محیط‌زیست کویرها را تهدید کند که سازمان میراث فرهنگی آفرود سواری را به رمل‌های کویری محدود کرده است، یعنی برخی از نقاط کویری که ورود به آن آسیبی برای محیط‌ز‌یست ندارد مشخص شده، و سازمان میراث فرهنگی مجوز ورود آفرود به این مناطق را صادر کرده است.» وی می‌گوید: «اما اگر گردشگران بخواهند خارج از مسیرهای مشخص شده وارد کویر شوند باید قبل از ورود به سازمان میراث فرهنگی اطلاع بدهند تا مجوز لازم را کسب کنند.» او به نقش آموزش به گردشگران کویر تاکید می‌کند و می‌گوید: «باید از گردشگران درخواست شود تا از مسیرهایی که پوشش حیوانی ندارد و مسیر مناسبی برای آفرود است عبور کنند، معمولا کسانی که ورزشکار واقعی هستند و و علاقه‌مند به مسائل آفرود هستند می‌پذیرند که از مسیرهای مناسب گذر کنند.»

فاطمی می‌گوید: «اگر آموزش‌های لازم و فرهنگ‌سازی در کویر درست صورت گیرد قطعا از طریق آفرودسواری به گردشگری کمک بسیاری می‌شود، در حال حاضر در استان یزد کمپ‌هایی وجود دارد که آموزش‌های لازم را دید‌ند و آبشخورهایی برای حیوانات درست کردند با وجود چنین راهکاریی گردشگران می‌‌‌‌توانند با خیال راحت وارد کویر شوند و دیگر خطری محیط‌زیست یا گردشگران را تهدید کند. اما با این حال نقاط ضعفی هم در کشور وجود دارد که نیازمند توجه مسولان است.»