دیباچه – سمیهسادات موسوی: این روزها دلتنگی صدای باران، عذابآور روح و جانمان شده است. نعمتی پاییزی که با وجود گذشت نیمی از فصل، هنوز آنگونه که باید نباریده تا زمین سیراب شود. از سوی دیگر، محروم ماندن از این قطرات الهی ما را با بحران کمآبی روبهرو کرده است. اما واقعاً میزان نگرانی چقدر است؟ برای بررسی این موضوع با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، به گفتگو نشستیم که در ادامه می خوانید:
منشأ کمآبی در ایران چیست؟ مدیریت منابع، مصرف مردم یا کمبود بارش؟
کمآبی در ایران حاصل سه عامل اصلی است:
-
کاهش بارشها:
ایران بهطور طبیعی در منطقهای خشک و نیمهخشک قرار دارد، اما در دو دهه اخیر با کاهش میانگین بارندگی و افزایش دما مواجه بودهایم. این شرایط ناشی از تغییرات اقلیمی جهانی است.
-
مدیریت منابع آب:
سالهاست از منابع آبی کشور بیش از توان برداشت کردهایم. بسیاری از دشتها به دلیل برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی ممنوعه اعلام شدهاند. در بخش کشاورزی – بزرگترین مصرفکننده آب – همچنان روشهای سنتی و کمبازده رایج است.
-
الگوی مصرف مردم و کشاورزی:
مصرف خانگی در برخی مناطق بالاتر از استاندارد جهانی است. با این حال، بیش از ۸۰ درصد مصرف آب مربوط به کشاورزی است. تا زمانی که مدیریت و فناوری این دو بخش بهروزرسانی نشود، فشار بر منابع ادامه خواهد داشت.
پس میتوان گفت: هم طبیعت و هم مدیریت انسانی در بروز بحران نقش دارند.
با وجود پیشبینی کاهش بارش، آیا میتوان از تشدید بحران آب جلوگیری کرد؟
بله، با برنامهریزی علمی و اجرای دقیق، امکان کنترل بحران وجود دارد. راهکارها شامل:
-
مدیریت تقاضا: کاهش مصرف در همه بخشها، بهویژه کشاورزی با روشهایی مانند آبیاری قطرهای و تعیین الگوی کشت متناسب با اقلیم.
-
افزایش بهرهوری: استفاده از گیاهان کمآببر، توسعه گلخانهها و کشاورزی حفاظتی (کشت بدون شخم).
-
استفاده از آبهای غیرمتعارف: بازیافت پساب برای استفاده در صنعت و کشاورزی.
-
فرهنگسازی: تبدیل صرفهجویی به یک ارزش اجتماعی و آموزش مصرف درست در خانه و فضای سبز.
در صورت اجرای هماهنگ این اقدامات در سطح ملی، میتوان بحران را مدیریت کرد.
آیا تخلیه موقت تهران راهکار مناسبی است؟
خیر. این پیشنهاد غیرعملی بوده و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی سنگینی دارد. تهران قلب اقتصادی و اداری کشور است و جابهجایی میلیونی جمعیت امکانپذیر نیست.
راهکارهای درست شامل:
-
نوسازی شبکه توزیع آب برای جلوگیری از هدررفت،
-
اجرای طرحهای انتقال آب تنها در شرایط اضطراری و با ارزیابی زیستمحیطی،
-
مدیریت مصرف با کنتورهای هوشمند و قیمتگذاری پلکانی،
-
جلوگیری از توسعه بیرویه پایتخت و حرکت بهسوی تمرکززدایی.
بارورسازی ابرها چقدر مؤثر است؟
بارورسازی ابرها یک روش کمکی است و هرگز راهحل اصلی بحران کمآبی محسوب نمیشود. این روش تنها در صورت وجود ابر مناسب، احتمالاً بین ۵ تا ۱۵ درصد بارش را افزایش میدهد. نتایج آن در کشورهای مختلف متناقض بوده و تعیین دقیق اثرگذاری آن بسیار پیچیده است.
بنابراین نباید از این روش انتظار معجزه داشت.
وضعیت فعلی چگونه است؟ آیا تهران بحرانیترین استان است؟ آیا شهرهای شمالی مشکل ندارند؟
تهران به دلیل تراکم جمعیت، همواره در وضعیت نگرانکننده قرار دارد، اما بحرانیترین استان کشور نیست. استانهای مرکزی و شرقی مانند اصفهان، کرمان و یزد شرایط شدیدتری دارند. تهران از نظر بارش سالانه در مناطق بالادست ظرفیت مناسبی دارد اما جمعیت بیش از توان اکولوژیک، فشار مضاعف ایجاد کرده است.
شهرهای شمالی برخلاف تصور عمومی، این مناطق نیز گاه با کمآبی مواجهاند. مدیریت نامناسب مصرف، رشد گردشگری و استفاده بیش از حد از سموم کشاورزی مشکلات جدی ایجاد کرده است.
استفاده از منبع آب در خانه چقدر مفید است؟
منبع آب در سطح خانگی تنها در زمان قطعی آب مفید است و بحران ملی آب را حل نمیکند. حتی اگر همه مردم منبع داشته باشند، در صورت تهیشدن منابع اصلی، ذخیرهای باقی نمیماند.
راهحل اصلی، مدیریت عرضه و تقاضا در سطح کلان است.
چرا مردم بحران آب را جدی نمیگیرند؟
-
در دسترس بودن ظاهری آب از شیر،
-
باور نداشتن به واقعیت بحران،
-
الگوهای غلط مصرف که طی سالها شکل گرفته،
-
آموزش ناکافی در زمینه صرفهجویی.
سخن پایانی؟
بحران آب در ایران بسیار جدی است، اما با عزم ملی، مدیریت علمی و مشارکت عمومی میتوان از پیامدهای آن کاست. آب کالایی گرانبها و محور بسیاری از فعالیتهای انسانی است. تغییرات اقلیمی، مناطق کمبارش خاورمیانه را با چالشهای بیشتری روبهرو خواهد کرد.بنابراین ضروری است آنچه طبیعت در اختیار ما میگذارد به بهترین شکل مصرف کنیم تا کمترین آسیب را از کمبود آب و خشکسالی ببینیم. مردم در این میان نقشی اساسی دارند و اگر صرفهجویی را جدی بگیریم، گامی مؤثر در مدیریت بحران برمیداریم.
