فاطمه
شعبانی: سیل برخلاف زلزله خیلی هم بیخبر نمیآید! سازمان هواشناسی به چندین استان
و شهر هشدار سیل داد. خیلی ها این هشدار را جدی نگرفتند و حتی زمانی که دستور تخلیه
محل سکونتشان داده شد مقاومت کردند! انگار مردم و گاهی مسئولین منتظر بودند ببینند
چه اتفاقی میافتد و بعد یک فکری به حالش میکنیم. اینطوری شد که سیل چند دهه کشته
وخرابی بیشمار روی دست مردم و مسئولین گذاشت!
در
اینکه ایران کشوری حادثه خیز است شکی نیست اما به نظر میرسد در بحرانهایی که پیش
میآید ما مدیریت بحران نداریم یا به خوبی مدیریت نمیکنیم و از حوادث درس نمیگیریم.
با دکتر« مهدی زارع» استاد تمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی
زلزله و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران درباره مدیریت بحران گفتگو کرده
ایم.
......
چرا
در بحرانهایی که در کشور پیش می آید ما مدیریت بحران نداریم و نمیتوانیم بحرانها
را به درستی مدیریت کنیم؟
-چون
اولا از رخداد های قبلی درس نمیگیریم، و محکومیم به اینکه اشتباهات قبلی را با
پرداخت هزینه های جانی و مالی سنگین تر تکرارکنیم. از سوی دیگر مدیریت بحران ،
عملا مدیریت کاهش ریسک است و اجزای مختلفی دارد که بیشتر آن پیشگیرانه است. مرحله های
پیش بینی، پیشگیری و آمادگی، و احداث بناها و جامعه تاب آور در برابر سوانح و
بازسازی و بهسازی بناهای به جا مانده از قبل همگی مراحلی هستند که قبل از رخداد
حادثه باید بدان پرداخته شود، این همان حادثه ای که میتواند به سانحه بحران تبدیل
شود و تنها یکی از مراحل"پاسخ" است که در کشورهای در حال توسعه و جهان
سوم،معمولا به عنوان« مقابله» به آن نگاه میشود. این مرحله که فقط یک چهارم یا یک
پنجم از فعالیتها باید به آن اختصاص یاید، مرحله ای است که در کشورهای در حال
توسعه به عنوان مرحله اصلی با آن برخورد میشود.
در
سیل اخیر شاهد بودیم که موازی یا تداخل کاری بین نهادها پیش میآید برای مدیریت
بهتر بحران چکار باید کرد؟
-مدیریت
بحران موقعی ممکن و موثر است که کادری ورزیده برای مدیریت و هماهنگی فعالیتها
موجود باشد. چنین کادری باید علاوه بر سلامت فیزیکی و روانی و کار متناسب و
استراحت مناسب در حدفاصل کارها ، توانمندی فنی و علمی درک داده ها و عدد و رقم ها
و کار با فناوریهایی که برای مدیریت بحران کارآمد است، داشته باشند. حضور و
بازدید مقامهای ارشد کشور هم از نظر روانی و مردمی مهم و مفید است و هم مقامات ارشد
را مستقیما در جریان حادثه قرار میدهد. پوشش زنده رادیو و تلویزیونی حوادث
هم در کم کردن آسیب ها موثر است، ولی همین حضور مقامات هم میتواند به مشغولیت
مدیران محلی برای رعایت تشریفات حضور مقامات ارشد، بیانجامد و هم رقابتی ناخواسته
در نحوه پوشش حضور مقامات و جلساتی که شرکت میکنند از سوی تیم های رسانهای همراه
مقامات به راه میافتد، که این نیز خود مخل نظم و هماهنگی و موجب به هم ریختن
تمرکز مدیران محلی به دلیل اولویت دادن به پروتکلهای اداری میشود.
عملکرد
سازمانها و نهادها را در سیل اخیر چطور ارزیابی میکنید؟چه نواقصی مشاهده میکنید؟
چرا بعد از این همه سال نواقص برطرف نشده است؟
-عملکرد
اولین سازمانی که باید مورد ارزیابی جدی قرار گیرد، سازمان مدیریت بحران کشور است،
این سازمان مسئول هماهنگی و تجمیع اطلاعات بحران است. الزاما حضور بیست و و
چهارساعته مدیران آن و اینکه تعطیلات نوروزی را به منزل نروند نمیتواند نمادی از
عملکرد مثبت چنین نهادی در نظر گرفت. سازمان مدیریت بحران میبایست با داده های به
روز علمی و نه صرفا دریافت داده ها و گزارشهای اداری از سازمانهای دیگر مانند
سازمان هواشناسی و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، بتواند اطلاعات را را تجمیع کرده
و با بر هم نهی اطلاعات امکان و توان تصمیمگیری داشته باشد. سازمان مدیریت بحران
جایی است که باید توان تصمیمگیری حاکمیتی را بر پایه دانش و توانمندی با کیفیت
بالا و بر پایه به کارگیری نیروهای علمی و فنی با بالاترین کیفیت داشته باشد. وقتی
چنین سازمانی صرفا محل دریافت داده های مختلف (بعضا نا همساز) از سازمانهای مختلف
علمی باشد و خود نیز نتواند این داده ها را پردازش کند، عملا به ستادی تبدیل میشود
که دفتر وزیر کشور، یا معاونت عمرانی وزارت کشور هم قابلیت انجام این فعالیت ستادی
را دارد. در چنین صورتی بود و نبود چنین سازمانی که بتواند از داده های علمی بهره
گیری کند و خروجی به صورت تصمیمات دانش محور بگیرد ، فرقی نخواهد کرد! اینکه چرا
نواقص برطرف نشده به باور من بدین دلیل است که همچنان در رده تصمیم گیری از
نیروهایی باسابقه اجرایی وسیاسی استفاده میشود، و اعتمادی به نیروهای متخصص و
جوانتر وجود ندارد. نیروی با کیفیت در داخل مملکت تا سطح دکتری در همین زمینه
مدیریت بحران پرورش پیدا می کند، و در سالهای گذشته هم همین سیستم دانشگاهی و
پژوهشگاهی ما چنین نیروهای با کیفیت استاندارد بین المللی در داخل ایران پرورش
داده است، ولی بسیاری از این نیروهای با کیفیت اکنون برای مدیریت کاهش ریسک و
مدیریت بحران سیل و سایر سوانح در شهر های لندن، تورنتو و ونکور کانادا مشغول
بکارند!.
از
منظر شما بزرگترین نواقص در کدام حوزه است؟
-بزرگترین
نواقص در نبود دیدگاه پیشگیرانه است. جایی که ما برای تقریبا تمامی شهرهای ساحل
دریای مازندران مسیرهای جاده کمربندی به صورت خاکریز احداث و اجرا میکنیم، ولی به
این موضوع کم توجهیم که اگر روزی مانند سیل در گلستان و مازندران رخ دهد همین جاده
های کنار گذر مانند خاکریزهایی عمل خواهند کرد که جلوی تخلیه آب راخواهند گرفت.
نقص بزرگ دیگر آنجاست که در شهرداری ها، وزارت راه و سایر دستگاههای مسئول با
قانون، برخوردی صرفا بروکراتیک داریم. وقتی در مسیل رودخانه ها امکان شهرسازی میدهیم
ودر رودخانه جاجرود و در نزدیکی لواسان هتل 9 طبقه ساخته میشود و عملا هیچ
دستگاهی جلوی چنین کاری را نمیگیرد و پس از مدتی این بناها عملا به عنوان محیط
ساخته شده به عنوان بخشی محتوم از بناهای شهری و بین شهری تلقی میشود ، در آن
صورت باید توقع داشته باشیم وقتی بارندگیهای سنگین رخ داد حوادثی بزرگ هم رخ
دهد!. تازه در شهرهای بزرگ مانند تهران، تبریز ....هنوزسیل مهمی رخ نداده است چرا
که در تمامی این شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر، ما مسیل ها را به جاده،
خیابان، بزرگراه و پارکینگ کرده ایم. اگر فرض شودسیلابی واریزه ای مانند سیل 4
مرداد 1366 گلابدره و تجریش رخ دهد آن وقت معلوم نیست که در شهرهای با جمعیت بیش
از یک میلیون نفر مانند تهران چه باید کرد؟ در سیل 1366 تهران 300 نفر کشته و
مفقود شدند. آن موقع در شمال تهران حدود 300 هزار نفر زندگی میکردند و امروزه
حدود یک و نیم میلیون نفر زندگی میکنند.
برای
بهتر شدن واکنش سریع به بحرانها چکار میشود کرد؟
-امروزه
در جهان برای همه سوانح سامانه هشدار پیش هنگام وجود دارد. از زلزله تا سیل برای
همه حوادث طبیعی میتوان با هشدار پیش هنگام از ریسک سوانح کاست. فناوری این
سامانه ها برای متخصصان ایرانی غیر قابل دسترس نیست و تسلط کافی علمی در داخل
کشور برای نصب و بهره برداری از چنین سامانه هایی وجود دارد. سامانه هشدار پیش
هنگام همه سوانح را باید در یک برنامه سریع مشخص برای تمام شهرهای کشور نصب کرد.
علیرغم اینکه گاه از مشکل بودجه به عنوان سد راه این نوع فعالیتها یاد میشود،
باید تاکید کنم که اساسا چنین مشکلی از دید بودجه در کشوری مانند ایران برای نصبو
بهرهبرداری از چنین فناوریهایی نداریم. مشکل ما نسلی از مدیران است که
اساسا چنین فناوریهایی را باور ندارند و دلیلش آن است که اساسا از سازوکار و نحوه
کار ومیزان کارآیی آنها اطلاع کافی ندارند. از سوی دیگر انتظار صد درصدی و حداکثر
به عنوان راه حلهای معجزه آسا از علم و فن آوری دارند که باید تاکید کرد که چنین
راه حلهایی اساسا در هیچ جای جهان حتی در آمریکا ژاپن و نیوزلند هم وجود
ندارد.
ما
در لرستان بحران سیل را به خوبی مدیریت نکردیم و اوضاع خیلی خراب شد در حالیکه با
مدیریتی که در خوزستان شد حداقل توانستیم از فاجعه جلوگیری کنیم.
در
لرستان و هم در خوزستان میتوانستیم بهتر عمل کنیم ، درطی سالهای 1394 به بعد
تقریبا به صورت سالانه در همین بازه زمانی کمابیش با بارش و بعضا سیل مواجه بوده
ایم. آنچه در لرستان و خوزستان توجه نکردیم، آن بود که به تمام طرحهای توسعه در
دشتهای سیلابی امکان و مجوز و بودجه داده ایم، در شهرهایی مانند پل دختر که بعد از
تنگه ها در کنار رودخانه ها واقعا امکان توسعه در پهنه سیلابی رودخانه ها داده
ایم، در دشت سیلابی پائین دست سد های دز و کرخه و کارون، امکان توسعه کشاورزی و
ساخت و ساز داده ایم و سرمایه گذاری را در طی حداقل بیست سال گذشته با خیال آنکه
سیلاب در سدهای ساخته شده مهار شده است، در پایین دست این سدها با بیخیالی امکان
پذیر کرده ایم. از حفظ جنگلها و مراتع در شمال و در زاگرس کوشش کافی نکرده
ایم و به بهانه فایده و گردش اقتصادی، هرسال از مساحت جنگلهایمان کاسته شده و
همچنان با امکان چرای دام در مراتع ، دست سازمان جنگلها را کوتاه تر کرده و آن را
بیاثر تر کرده ایم. مدیران هم به بازه مدیریتی کوتاه مدت خود اندیشیده اند، و
بسیاری از آنها نیز حتی در حد تدبیر قدما و پیرمردان و پیرزنان ساکن در همین
نواحی سیلابی تدبیر نکرده اند. حاصل آن شده که اکنون علاوه بر تلفات جانی،
خسارت سنگین مالی و زیر ساختی نیز باید تحمل کنیم. وقتی نمی پذیریم که کشور ما و
اقلیم ما مخاطره خیز است، پاسخ طبیعت به ما سخت و تلخ خواهد بود. راه حل میانبر هم
نداریم. وقتی به تصور خود توسعه به همراه خوشبختی کوتاه مدت را برای راضی کردن دل
مردمان ساکن در این نواحی هدیه میدادیم، فکر نکرده بودیم که وقتی سیل بیاید،
تمامی این مستحدثات و مالمیک مردم ظرف چند ساخت با سیلاب شسته خواهد شد. تازه این
اتفاقا اول ماجراست. از این پس باید مراقب باشیم که در ایران و در شهرهای بزرگمان
که بیش از 200 هزار نفر جمعیت دارند، اگر سیلاب به راه بیافتد چه باید بکنیم. برای
سیلاب های بزرگ تر در شهرهای پر جمعیتمان باید آماده شویم. طبیعت با ما شوخی
ندارد، حتی اگر ما با کارمایمان رفتاری شبیه شوخی با طبیعت داشته باشیم.
